Το όραμα της Ορθοδοξίας συνυπήρχε αρμονικά στις ψυχές των αγωνιστών του 1821 συγχρόνως με την επιθυμία για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού. Η θρησκευτική πίστη δεν έπαψε στιγμή στα χρόνια της σκλαβιάς να τους εμψυχώνει και να τους καθοδηγεί προσφέροντάς τους το απαραίτητο σθένος για να αντέξουν τις κακουχίες και τις διώξεις, τις οποίες υφίσταντο από τους Τούρκους δυνάστες.
Όσοι επισκέπτονται το μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου -το μοναστήρι του Αθανάσιου Διάκου όπως είναι γνωστό στον περισσότερο κόσμο- έχουν την δυνατότητα να στοχαστούν αναλογιζόμενοι για το πώς το θρησκευτικό στοιχείο διαπαιδαγώγησε και ενέπνευσε την προσωπικότητα του μεγάλου αυτού αγωνιστή, που προσέφερε τη ζωή του για το ύψιστο αγαθό της ελευθερίας.
Η Ιερά Μονή Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου είναι κτισμένη σε υψόμετρο 1100 μέτρων και βρίσκεται σε απόσταση τεσσάρων χιλιομέτρων από το χωριό Αρτοτίνα, στο νομό Φωκίδας. Το χωριό αυτό αποτελεί τόπο καταγωγής -εκτός του Αθανάσιου Διάκου- και πολλών άλλων οπλαρχηγών της Επανάστασης του 1821, όπως ο Δήμος Σκαλτσάς, ο Ανδρίτσος Σαφάκας, ο Γιάννης Σαφάκας κ.ά.
Ουκ ολίγες είναι άλλωστε οι τοποθεσίες στην γύρω περιοχή, όπου οι μαχητές του 1821 παραφυλούσαν για να επιτεθούν στα στρατιωτικά αποσπάσματα των Τούρκων. Κρυμμένο ανάμεσα στα έλατα το μοναστήρι προσφέρει στους προσκυνητές απεριόριστη θέα στις καταπράσινες πλαγιές των Βαρδουσίων και της Οξυάς, αλλά και την ευκαιρία για μια γαλήνια αποτίμηση των ιστορικών γεγονότων.
Η χρονολογία
Απολύτως τεκμηριωμένα στοιχεία για την ιστορία του μοναστηριού δεν υπάρχουν. Σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες η εν λόγω Μονή θα πρέπει να ιδρύθηκε στο μεταίχμιο του 16ου προς τον 17ο αιώνα και η ανέγερσή της σχετίζεται με την ίδρυση του οικισμού της Αρτοτίνας.
Χρονολογική ένδειξη ότι η Μονή υπήρχε στη θέση αυτή τουλάχιστον κατά το τέλος της τρίτης δεκαετίας του 18ου αιώνα αποτελεί η σωζόμενη εγχάρακτη σε λίθο χρονολογία: + 1728. Αυτή είναι σπασμένη σε δύο τμήματα και βρίσκεται εντοιχισμένη στη βορειοανατολική γωνία ενός νεότερου κελιού, στη νότια πλευρά από το αποκαλούμενο ως «Κελί του Διάκου», το οποίο χρησιμοποιείται σήμερα ως αρχονταρίκι. Το δε Καθολικό του Μοναστηριού είναι αφιερωμένο στη μνήμη της Αποτομής της Τιμίας Κεφαλής του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου.
Παρόλο ότι η ζωή του Αθανάσιου Διάκου είχε ταυτιστεί με το μοναστήρι αφού ανήκε στο έμψυχο δυναμικό της Μονής, απορία προκαλεί στους μελετητές η απουσία του ονόματός του από τον κατάλογο στον οποίο μνημονεύονται όλοι οι υπόλοιποι μοναχοί.
Σύμφωνα με την ιστορική παράδοση της περιοχής χάρη στην οποία έχουν καταστεί δυνατόν να φθάσουν έως σήμερα σε εμάς μια σειρά από σημαντικές πληροφορίες σχετικά με την ζωή του ήρωα του 1821, ο Αθανάσιος Διάκος έγινε δεκτός στο μοναστήρι σε ηλικία μόλις δώδεκα ετών. Παρέμεινε εκεί για μερικά χρόνια και όταν έγινε δεκαεφτά χρόνων χειροτονήθηκε διάκονος.
Τη χρονιά του 1805 ο Διάκος προκειμένου να ξεφύγει από τις οθωμανικές αρχές λόγω της εμπλοκής του στον φόνο κάποιου Τούρκου, τον οποίον διέπραξε στην Αρτοτίνα, αναγκάστηκε να αφήσει το μοναστήρι και να ενταχθεί στο σώμα του Τσαμ Καλόγερου.
Αυτός ήταν ένας φημισμένος κλέφτης και οπλαρχηγός η δράση του οποίου αποτελούσε φόβητρο για τους Τούρκους της Δωρίδας. Κοντά στον Καλόγερο παρέμεινε δύο χρόνια και το 1807 αποφασίζει να γυρίσει πίσω στο μοναστήρι του Προδρόμου στην Αρτοτίνα. Η επιστροφή του Διάκου στο εν λόγω μοναστήρι λαμβάνει χώρα ένα χρόνο μετά την ανέγερση του νέου Καθολικού.
Έτσι, λοιπόν, εξηγείται και το γεγονός ότι το όνομά του δεν συμπεριλήφθηκε στην κτητορική επιγραφή του Καθολικού, αφού ο ίδιος απουσίαζε από το μοναστήρι την περίοδο κατά την οποίαν γινόντουσαν εκεί οι οικοδομικές εργασίες. Δεν πέρασε παρά μόνο ένας χρόνος από την επιστροφή του, και το 1808 ο Αθανάσιος Διάκος αναγκάζεται και πάλι να εγκαταλείψει την Μονή Προδρόμου για να γλιτώσει από τους Τούρκους.
Αυτή την φορά εντάσσεται στην ομάδα του κλεφταρματωλού Σκαλτσοδήμου, ενώ δεν επιστρέψει ποτέ από εκείνο το σημείο και μετά στο μοναστήρι. Ο Διάκος διακρίθηκε στις μάχες που έγιναν εναντίον των Τούρκων κατά την έναρξη της Επανάστασης και μαρτύρησε ηρωικά στα χέρια των αλλόθρησκων μετά τη μάχη της Αλαμάνας (Απρίλιος 1821).
Διατηρητέο μνημείο το κελί του
Συνολικά ο Αθανάσιος Διάκος πέρασε 12 περίπου χρόνια από την ζωή του ως μοναχός στην Ιερά Μονή του Προδρόμου. Αδιάψευστη μαρτυρία για το χρονικό διάστημα κατά το οποίο ο Διάκος εγκαταβίωσε εντός του μοναστηριού αποτελεί η διατήρηση έως σήμερα του παλαιότερου κτίσματος του μοναστηριού, το κελί του Διάκου, το οποίο στέκει άφθαρτο από τα σημάδια του χρόνου στη νότια πλευρά του μοναστηριού. Ως ιδιαίτερα σημαντικό -από πλευράς αρχιτεκτονικής αξίας -κτίσμα χαρακτηρίζεται από τους ειδικούς μελετητές το κελί του Διάκου.
Αναγνώριση
Η αναφορά στο κελί του Διάκου στην πλούσια παράδοση της περιοχής -και η σύνδεσή του με τον ίδιο- καταγράφεται για πρώτη φορά σε μια ιστορική μελέτη που δημοσιεύτηκε το 1929.
Ακολούθησε το 1930 -και με αφορμή τους εορτασμούς για τη συμπλήρωση των 100 χρόνων από την δημιουργία του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους -η τοποθέτηση από την Κεντρική Επιτροπή Εκατονταετηρίδος στην ανατολική όψη του κελιού μιας μαρμάρινης πλάκας, με την οποία αναγνωρίστηκε επισήμως ως ο χώρος στον οποίον διέμενε ο ήρωας της Επανάστασης.
Η καταγραφή αυτή είχε ως αποτέλεσμα την κήρυξη το 1965 του Καθολικού και του κελιού του Διάκου ως ιστορικά διατηρητέων μνημείων. Το 1966 η Αρχαιολογική Υπηρεσία προχώρησε σε εργασίες στερέωσης και αποκατάστασης του κελιού του Διάκου, ενώ συγχρόνως έγιναν διορθωτικές εργασίες στη στέγη του Καθολικού της Μονής αλλά και περιορισμένης έκτασης επισκευές στα οικήματα των υπόλοιπων κελιών και του ξενώνα.
Σωτήρης Λέτσιος