Η ιστορία της Ιεράς Μονής της Παναγίας Μαχαιρά. Πώς βρέθηκε η θαυματουργή εικόνα που αποδίδεται
στον Ευαγγελιστή Λουκά (γνωστή ως Αγιοσορίτισσα) και ο μοναχός ο οποίος, με κίνδυνο της ζωής του,
μετέφερε το κειμήλιο από την Πόλη στη Μεγαλόνησο
Η ιστορία της Μονής Μαχαιρά στην Κύπρο ξεκινά τον 12ο μ. Χ. αιώνα και είναι συνδεδεμένη με τη γενικότερη ιστορία της μαρτυρικής μεγαλονήσου, τόσο των μεσαιωνικών χρόνων, όσο και των πρόσφατων. Και επειδή είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη θαυματουργό εικόνα της Παναγίας της Μαχαιριώτισσας, θα αρχίσουμε από ‘κει την ιστορική διαδρομή.
Στην Χριστιανική Κωνσταντινούπολη, ανάμεσα στα πολλά ιερά κειμήλια που είχαν θησαυριστεί εκεί, ξεχωριστή θέση κατείχε η Αγία Σορός, δηλαδή η Αγία Εσθήτα και η Αγία Ζώνη της Κυρίας Θεοτόκου, τα μόνα κειμήλια που έχουμε από Εκείνην, αφού ως γνωστόν το Θεοδόχο Σώμα Της μετέστη στους ουρανούς μετά την Κοίμησή Της. Εκεί βρισκόταν και μία από τις εικόνες Της, που αποδίδεται στον Άγιο Απόστολο και Ευαγγελιστή Λουκά, μία από τις εβδομήντα που κατά την παράδοση ζωγράφισε, γνωστή ως Αγιοσορίτισσα, αφού βρισκόταν όπου και η Αγία Σορός.
Το σπήλαιο
Ήρθαν όμως και οι δίσεκτοι καιροί της εικονομαχίας. Κάποιος θεοσεβής μοναχός τότε, μετέφερε με κίνδυνο της ζωής του την εικόνα της Παναγίας της Αγιοσορίτισσας στην Κύπρο. Το όνομά του δεν έχει σωθεί, ούτε στην γραπτή ούτε στην προφορική παράδοση. Οπως αναφέρεται στο βιβλίο του Μοναχού Βλασίου «Πατερικόν της νήσου Κύπρου», ο μοναχός εκείνος, αναζητώντας ένα μέρος κατάλληλο για να εναποθέσει την εικόνα, όταν έφθασε στα βουνά του Μαχαιρά, αισθάνθηκε πως εκεί ήταν το κατάλληλο σημείο. Εγκαταστάθηκε λοιπόν ο ίδιος σε μια μικρή σπηλιά και εκεί ενεπέθεσε και την εικόνα της Θεομήτορος. Το σπήλαιο έγινε ναός και κελί και ο άγνωστος ασκητής έζησε εν μετανοία και προσευχή την υπόλοιπη επίγεια ζωή του, ενώ προσκυνητές από διάφορα μέρη του νησιού έρχονταν να προσκυνήσουν την εικόνα και να ακούσουν την ιστορία της διασώσεώς της.
Λεηλασίες
Στις αρχές του 9ου αιώνα οι Άραβες επέδραμαν εναντίον του νησιού. Κατέστρεψαν εκκλησίες, λεηλάτησαν τις περιουσίες των Χριστιανών, αιχμαλώτησαν πλήθη Ρωμιών που τους μετέφεραν στη Συρία. Η εικόνα της Παναγίας, και μετά τον θάνατο του μοναχού, συνέχισε να βρίσκεται μέσα στο σπήλαιο, το οποίο με το πέρασμα του χρόνου αποκλείστηκε από τους πυκνούς θάμνους που φύτρωσαν στην είσοδό του και γύρω του. Ωστόσο, αυτό είχε σαν αποτέλεσμα η εικόνα να είναι προστατευμένη, καθώς δεν υπήρχε πρόσβαση στο σπήλαιο, ούτε από ανθρώπους , ούτε από αγρίμια, ώσπου ο χρόνος έσβησε κάθε ίχνος.
Από τα μέσα του 10ου αιώνα όμως, οι ισορροπίες δυνάμεων στην Ανατολική Μεσόγειο αλλάζουν. Το 964 τα στρατεύματα του αυτοκράτορα Νικηφόρου Φωκά ανακαταλαμβάνουν την Κύπρο. Οι Χριστιανοί αναπνέουν πάλι τον αέρα της ελευθερίας και ο μοναχισμός ξανανθίζει.
Κατά τη διάρκεια του 12ου αιώνα, φθάνουν από την Παλαιστίνη δυο μοναχοί, ο Νεόφυτος και ο μαθητής του Ιγνάτιος και εγκαθίστανται στην Μονή του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου στον Κουτσοβέντη, στον κατεχόμενο σήμερα Πενταδάκτυλο.
Τις νύχτες της παραμονής τους στη Μονή του Ιερού Χρυσοστόμου, έβλεπαν απέναντι, στο απέναντι βουνό, σε ένα σημείο, το ίδιο πάντα, ένα μικρό, γλυκό φως να τρεμοσβήνει αδιάκοπα. Καταλαβαίνοντας ότι επρόκειτο για θαυμαστό σημείο, πήγαν στην τοποθεσία εκείνη για να εξακριβώσουν τι ακριβώς συνέβαινε. Ξεκίνησαν λοιπόν με οδηγό το φως εκείνο, ώσπου έφτασαν στη σπηλιά από την οποία έβγαινε. Ομως το σπήλαιο ήταν απροσπέλαστο, καθώς οι αδιαπέραστοι βάτοι κάλυπταν σχεδόν ολόκληρη την πλαγιά.
Το μαχαίρι
Εντελώς απροσδόκητα, βρήκαν ένα μαχαίρι και άκουσαν τη φωνή της Παναγίας να τους προτρέπει να το χρησιμοποιήσουν για να καθαρίσουν τους θάμνους που εμπόδιζαν την είσοδο, και να μπουν μέσα στο σπήλαιο. Οι δυο μοναχοί υπάκουσαν, εισήλθαν στη σπηλιά και εκεί ανακάλυψαν την εικόνα Της, που εξαιτίας του γεγονότος αυτού μετονομάστηκε σε Μαχαιριώτισσα. Αλλά και όλη η περιοχή ονομάστηκε πλέον Μαχαιράς. Πάνω στην θαυματουργό εικόνα διακρίνεται ακόμη η παλιά της ονομασία, Αγιοσορίτισσα.
Οι δυο ασκητές κατοίκησαν σε μια Καλύβη δίπλα στο σπήλαιο-εκκλησία. Στη συνοδεία προστέθηκε και άλλος ένας ηλικιωμένος μοναχός, ο Προκόπιος. Και λίγο αργότερα άρχισαν να προστίθενται και άλλοι. Το 1155 ο Νεόφυτος εξεδήμησε προς Κύριον και ο Ιγνάτιος με τον Προκόπιο, βλέποντας τους μοναχούς να αυξάνονται, θέλησαν να ανοικοδομήσουν μοναστήρι. Καθώς όμως οι πόροι τους ήταν μηδαμινοί, κατέφυγαν στον αυτοκράτορα Μανουήλ Κομνηνό, για να ζητήσουν τη συνδρομή του.
Υπό την προστασία του Κομνηνού
Ο «Φιλόχριστος καὶ Χριστομίμητος Αὐτοκράτωρ καὶ Πορφυρογέννητος Κῦρις Μανουὴλ ὁ Κομνηνός», άκουσε με πολλή συμπάθεια το αίτημά τους. Εθεσε το υπό ανέγερση μοναστήρι υπό την προστασία του και όρισε να λαμβάνει από το αυτοκρατορικό ταμείο ένα μεγάλο ποσό ετησίως, να είναι απαλλαγμένο από φόρους και να είναι ιδιοκτησία του όλη η περιοχή γύρω από το όρος. Αργότερα ο επίσκοπος Ταμασίας παραχώρησε στη Μονή το προνόμιο να είναι Σταυροπηγιακή, δηλαδή αυτοδιοίκητη.
Οι ημέρες ακμής και οι μεγάλες μορφές που μόνασαν στον τόπο που αποτέλεσε το κρησφύγετο του Γρηγόρη Αυξεντίου
Περί το 1172 προσήλθε στη συνοδεία του Γέροντα Ιγνατίου ένας νεαρός από τη Μικρά Ασία, που επιθυμούσε να ακολουθήσει την ισάγγελη πολιτεία. Ηταν ο Οσιος Νείλος, που διαδέχθηκε μερικά χρόνια αργότερα τον Ιγνάτιο στην Ηγουμενία της Μονής και κατέχει ξεχωριστή θέση μεταξύ των τεσσάρων κτητόρων της (οι άλλοι τρεις είναι ο Νεόφυτος, ο Ιγνάτιος και ο Προκόπιος).
Επί των ημερών του η Μονή πήρε νέα ανάπτυξη, υλική και πνευματική, και ολοκληρώθηκε κτιριακά χάρη και στη συνδρομή των αυτοκρατόρων Ισαάκ και Αλεξίου των Αγγέλων. Ο Οσιος Νείλος συνέγραψε και την Τυπική Διάταξη, δηλαδή τον κανονισμό λειτουργίας της Μονής ως κοινοβιακής. Παράλληλα, της εξασφάλισε οικονομικούς πόρους και ακίνητη περιουσία και ίδρυσε και γυναικείο μοναστήρι στην Ταμασό.
Οσιομάρτυρες
Η Μονή της Παναγίας του Μαχαιρά, σεμνύνεται και για την προσφορά στην Εκκλησία δύο Οσιομαρτύρων εκ των Δεκατριών της Καντάρας, τους Γεράσιμο και Γεννάδιο, που θανατώθηκαν δια πυρός από τους λατίνους κατακτητές, υπερασπιζόμενοι τα πατρώα δόγματα, στις 19 Μαΐου του 1231.
Μετά τα σκληρά χρόνια της λατινικής κυριαρχίας, τον 17ο αιώνα η Μονή θα ξαναγνώριζε μέρες ακμής με ξεχωριστή μορφή τον Ηγούμενο Παρθένιο, που έκτισε καινούρια κτίρια και την πλούτισε με μετόχια και κτήματα. Παράλληλα, έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την πνευματική της ζωή, εξέδωσε την Τυπική Διάταξη του Οσίου Νείλου και ανανέωσε τα προνόμια του Μοναστηριού.
Η Μονή καταστράφηκε από πυρκαγιά δύο φορές, το 1530 και το 1892. Ο σημερινός ναός, κτίστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα και εγκαινιάστηκε το 1905. Πανηγυρίζει στην εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου, στις 21 Νοεμβρίου. Η μνήμη των τεσσάρων Αγίων Κτιτόρων της εορτάζεται στις 13 Δεκεμβρίου. Από την εποχή εκείνη και μέχρι σήμερα, συνεχίζει αδιάκοπα την πνευματική της πορεία και την προσφορά της στην Παιδεία του Γένους κάτω από τις πλέον αντίξοες συνθήκες.
Μεταξύ των κορυφαίων μορφών που εμόνασαν στο Μαχαιρά, ξεχωριστή θέση κατέχει ο Ιερομάρτυρας και Εθνομάρτυρας Αρχιεπίσκοπος Κυπριανός, που απαγχονίστηκε από τους Τούρκους κατακτητές στις 9 Ιουλίου του 1821.
Στα νεότερα χρόνια η Μονή έχει συνδεθεί με τον εθνικό αγώνα των Ελλήνων της Κύπρου κατά των Αγγλων κατακτητών, βοηθώντας τους επαναστάτες με κάθε τρόπο, με κορύφωμα το καταφύγιο που έδωσε στον ηρωικό υπαρχηγό της ΕΟΚΑ Γρηγόρη Αυξεντίου, ο οποίος, αρνούμενος να παραδοθεί, κάηκε από τους Άγγλους στο κρησφύγετό του, κοντά στο μοναστήρι.
Ο Μητροπολίτης Μόρφου Νεόφυτος, είχε επισημάνει παλιότερα ότι η ηγεσία της Εκκλησίας της Κύπρου, κατά το πρώτο μισό του 20ου αιώνα, είχε λίγο παραμερίσει το πνευματικό έργο, δίνοντας προτεραιότητα στον εθνικό αγώνα, με αποτέλεσμα ο μοναχισμός κάπως να παραμεληθεί.
Βέβαια, η μακραίωνη μοναστική παράδοση ποτέ δεν έλειψε, χάρη στο κραταιό προπύργιο που λέγεται Σταυροβούνι και που μέχρι τις μέρες μας δεν έπαψε να αναδεικνύει αγιασμένες μορφές. Ποτέ εξάλλου δεν έλειψε και η λαϊκή ευσέβεια από την Κύπρο.
Ο Αρχιεπίσκοπος που έκανε τα πρώτα βήματα για την «αναβίωση» του μοναχισμού στη μεγαλόνησο, ήταν ο Εθνάρχης Μακάριος ο Γ, προερχόμενος άλλωστε και ο ίδιος από τις τάξεις των Μοναχών. Αναμφισβήτητα όμως, η νέα άνθηση του Μοναχισμού στην Κύπρο οφείλεται κυρίως στα πνευματικά έκγονα του οσίου Ιωσήφ του Ησυχαστού και πρωτίστως στον σημερινό Μητροπολίτη Λεμεσού Αθανάσιο.
Ο Λεμεσού
Ο τελευταίος, μετά την επιστροφή του από το Άγιο Όρος στην Κύπρο με εντολή του Γέροντά του Ιωσήφ του Βατοπαιδινού, το 1993 ανέλαβε την Ηγουμενία του Μαχαιρά, μετατρέποντας το μοναστήρι και πάλι σε κοινόβιο και ανακαινίζοντάς το κτιριακά, αλλά πρωτίστως πνευματικά, αφού πολλοί νέοι μοναχοί προσήλθαν σε αυτό και ανεγέρθηκαν καινούργιοι ναοί και παρεκκλήσια, δημιουργήθηκαν νέοι χώροι διακονημάτων, χώροι φιλοξενίας επισκεπτών κ.λ.π.
Τον Ηγούμενο Αθανάσιο, μετά την εκλογή του ως Μητροπολίτου Λεμεσού, διαδέχθηκε ο Αρχιμανδρίτης Αρσένιος, που όμως έφυγε απρόσμενα από την επίγεια ζωή το 2004 (επέβαινε με τον μακαριστό Πατριάρχη Αλεξανδρείας Πέτρο στο Σινούκ που έπεσε στη θάλασσα).Μετά τη δοκιμασία αυτή, η αδελφότητα εξέλεξε νέο Ηγούμενο τον Ιερομόναχο Επιφάνιο, ο οποίος χειροτονήθηκε το 2007 επίσκοπος Λήδρας.
Και η Ιερά Βασιλική και Σταυροπηγιακή Μονή της Παναγίας του Μαχαιρά συνεχίζει την ουρανόδρομη πορεία της μέσα στους αιώνες. Με τη χάρη, την πρόνοια και την προστασία της Κυρίας Θεοτόκου συμπληρώνει οκτώ αιώνες ζωής και προσφοράς στο μαρτυρικό νησί της Κύπρου, διακονώντας τον λαό του Θεού με όλες τις δυνάμεις της, και σήμερα όπως όπως και σε όλη τη διάρκεια της ιστορικής της διαδρομής,
Η ουσιαστικότερη όμως προσφορά της Μονής και των μοναχών, είναι η ακατάπαυστη προσευχή και η Θεία Λειτουργία, η αληθινή λατρεία προς τον Κύριο, από ανθρώπους οι οποίοι, αφήνοντας κάθε άλλη υλική απασχόληση, αφιέρωσαν ολόκληρη την ζωή τους σ’ Αυτόν.
Γιάννης Ζαννής
*Αναδημοσίευση από την εφημερίδα “Ορθόδοξη Αλήθεια”