Από τον ΑΠΟΣΤΟΛΟ ΣΠΥΡΟΥ*
Η Καθαρά Δευτέρα σηματοδοτεί ξεκάθαρα την αφετηρία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής που οδηγεί στο Σταυροαναστάσιμο Πάσχα. Αδιαμφισβήτητα η μέρα αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί η αρχόντισσα των εθίμων, αφού οι διατροφικές προτιμήσεις, καθώς και το πέταγμα του χαρταετού, είναι συνήθειες που συναντώνται σε όλη την χώρα.
«Την Καθαρά Δευτέρα, τη λεγόμενη και πρωτονηστίσιμη Δευτέρα ή Αρχιδευτέρα, καθαρίζουν καλά τα μαγειρικά σκεύη από τα λίπη και, μάλιστα, παλαιότερα, τα καθάριζαν με στάχτη» αναφέρει στην «Ορθόδοξη Αλήθεια» ο κ. Ευάγγελος Καραμανές, διευθυντής του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών και σημειώνει ότι «ο Χριστιανός καθαίρεται και διατροφικά, όπως είναι γνωστό τρώνε λαγάνα, που είναι ένα πρόχειρο ψωμί χωρίς σκληρή ζύμωση και νηστίσιμα φαγητά, δηλαδή κρασί, ελιές, ταραμά, φρέσκα κρεμμυδάκια, είναι ουσιαστικά η έναρξη της νηστείας. Το πρώτο τριήμερο ήταν παραδοσιακά πολύ αυστηρή νηστεία. Μάλιστα, υπάρχουν και σχετικά δίστιχα, που δείχνουν πόσο δύσκολη νηστεία είναι, όπως ‘όταν θυμάται η γριά το τριήμερο, μαύρο χορό που κάνει’».
Γενικότερα τα έθιμα διαφέρουν ανά περιοχές, ωστόσο, την Καθαρά Δευτέρα υπάρχουν αρκετά κοινά σε όλη την χώρα. «Στην Αθήνα γιορτάζουν παραδοσιακά τα «κούλουμα», δηλαδή εξέρχονται ομαδικά στην εξοχή. Θεωρούνται ότι επιχώριαζαν αρχικά στην Αθήνα και μάλιστα στους στύλους του Ολυμπίου Διός, γι’ αυτό και η λέξη κούλουμα ετυμολογείται από το λατινικό columna, που σημαίνει «κολώνα». Εντούτοις, υπάρχει κι άλλη μία εκδοχή, ότι η λέξη κούλουμα προέρχεται με κάποιον αναγραμματισμό από το «cumulus» που σημαίνει σωρός και αναφέρεται στα τρόφιμα που συγκεντρώνονται μπροστά στο τραπεζομάντηλο που έστρωναν καταγής» σημειώνει ο κ. Καραμανές.
Επίσης, η Καθαρά Δευτέρα είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το πέταγμα του χαρταετού. Ο κ. Καραμανές εξηγεί ότι «οι χαρταετοί προέρχονται από τους Ανατολικούς λαούς, δηλαδή από την Κίνα και την νοτιοανατολική Ασία. Εκεί, βέβαια έχει έναν χαρακτήρα ευχετηριακής σκοπιμότητας, δηλαδή πρόκειται για ένα έθιμο για την καλή χρονιά. Αυτός ο χαρταετός έφτασε και στην δυτική Ευρώπη κάποια στιγμή. Ο χαρταετός έφτασε πρώτα στις ελληνικές περιοχές της τότε οθωμανικής αυτοκρατορίας. Εφτασε πρώτα στις μητροπόλεις του ελληνισμού, δηλαδή στη Σμύρνη, στην Κωνσταντινούπολη, καθώς και σε άλλες μεγάλες πόλεις του ελληνικού κράτους, όπως ήταν η Σύρος. Το εν λόγω έθιμο έγινε πολύ γνωστό και αγαπητό σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες και έδωσαν στον χαρταετό πολλά διαφορετικά ονόματα, οι Πόντιοι, για παράδειγμα το λένε «πουλία» από τα πουλιά».
ΑΛΛΗΛΟΠΕΙΡΑΓΜΑΤΑ
Την ημέρα αυτή τελειώνει μία διασκεδαστική περίοδος, είναι το τέλος της αποκριάς, γι’ αυτό και κυριαρχούν πολύ έντονα τα στοιχεία της περιόδου αυτής. Η καυστική σάτιρα, τα αλληλοπειράγματα, η αθυροστομία είναι κάποια από τα χαρακτηριστικά της Καθαράς Δευτέρας που συναντώνται σε πολλούς εορτασμούς της ανά την επικράτεια. Οι άνθρωποι αυτήν την μέρα, όπως αναφέρει ο κ. Καραμανές, δεν ενοχλούνται από τέτοιου είδους συμπεριφορές, αφού θεωρούν ότι γίνονται καλοπροαίρετα και για το καλό. «Πράγματα και καταστάσεις που δεν επιτρέπονται τις άλλες μέρες και είναι παρεξηγήσιμα, όταν γίνονται σε συγκεκριμένο τόπο και πλαίσιο και τον συγκεκριμένο χρόνο είναι αποδεκτά» υπογραμμίζει ο κ. Καραμανές και προσθέτει ότι «η εθιμολογία είναι πολύ πλούσια σε όλη την χώρα.
ΓΑΛΑΞΙΔΙ: Στο Γαλαξίδι συναντάμε τα αλληλομουτζουρώματα, γνωστά ως αλευρώματα. Ενα έθιμο που κρατά αιώνες και υπάρχει μέχρι σήμερα. Άνθρωποι κάθε ηλικίας, κυρίως μεταμφιεσμένοι, κουδουνοφόροι, «μάχονται» μεταξύ τους με στόχο του ενός τον άλλον, με αλεύρι και χρωματιστή σκόνη.
ΤΥΡΝΑΒΟΣ: Στον Τύρναβο της Θεσσαλίας είναι γνωστό το Μπουρανί, μία αλάδωτη χορτόσουπα με σπανάκι, τσουκνίδα κ.α., η οποία μοιράζεται στον κόσμο με τη συνοδεία άσεμνων τραγουδιών χειρονομιών. Υπάρχουν κι άλλες γιορτές, για παράδειγμα, στην Θράκη κυριαρχεί το λεγόμενο εικονικό όργωμα και η μιμητική σπορά που βέβαια είναι στοιχεία με αλληγορικό σκοπό και έχουν σχέση με την αναγέννηση της φύσης.
ΘΗΒΑ: Ακόμη, ένα γνωστό έθιμο που εξακολουθεί να τελείται, είναι ο βλάχικος γάμος της Θήβας. Εκεί έχουμε το προξενιό, καθώς και όλο το τελετουργικό του γάμου, την παράδοση της προίκας, το ξύρισμα του γαμπρού. Σε κάποιες περιπτώσεις ένας συμπέθερος ή ο ίδιος ο γαμπρός έπεφτε καταγής, ύστερα από μία δήθεν φιλονικία, κι έκανε τον πεθαμένο, ώσπου ξαφνικά σηκωνόταν και ανασταινόταν. Ενα δρώμενο με όλους τους συμβολισμούς για την περίοδο της Άνοιξης.
ΜΕΘΩΝΗ: Αντίστοιχο δρώμενο λαμβάνει χώρα και στη Μεθώνη με τον τίτλο «του κουτρούλη ο γάμος». Βέβαια, αυτό το νόημα της αφετηρίας της καλής σοδειάς ατόνησε, καθώς η κοινωνία αστικοποιείται, αλλά μένει πια η διάθεση της διασκέδασης».
Αναμφίβολα, ο κατάλογος με τα έθιμα της Καθαράς Δευτέρας ανά την Ελλάδα είναι μακρύς. Από τον Εβρο έως την Κρήτη και από την Κέρκυρα μέχρι την Ρόδο η φαντασία δεν λείπει από τους παραδοσιακούς εορτασμούς της πατρίδας μας, οι οποίοι, όμως, στο σύνολό τους έχουν κάποια ιστορική αναφορά.
ΚΥΡΑ-ΣΑΡΑΚΟΣΤΗ
Ενα ευχάριστο έθιμο που διατηρείται ακόμη σήμερα και αποτελεί το εναρκτήριο της περιόδου είναι η «Κυρά-Σαρακοστή». Πρόκειται για μια χάρτινη ζωγραφιά που απεικονίζει μια γυναίκα με σταυρωμένα χέρια λόγω προσευχής, σαν καλόγρια, χωρίς στόμα λόγω νηστείας και με επτά πόδια που αναπαριστούσαν τις επτά εβδομάδες της Μεγάλης Σαρακοστής. Κάθε Σάββατο κόβουν ένα πόδι και έτσι ξέρουν πόσες εβδομάδες νηστείας απομένουν μέχρι το Πάσχα. Τέλος, το Μεγάλο Σάββατο κόβουν και το τελευταίο πόδι. Παλαιότερα, μάλιστα, αυτό το κομμάτι χαρτί το δίπλωναν καλά και το έκρυβαν σε ένα ξερό σύκο. Τοποθετούσαν το σύκο αυτό μαζί με άλλα και όποιος το έβρισκε θεωρούνταν ότι του έφερνε γούρι.
*Αναδημοσίευση από την Εφημερίδα “Ορθόδοξη Αλήθεια”