Την Παρασκευή, 20η Οκτωβρίου 2023, στο Συνεδριακό Κέντρο της Ιεράς Μητροπόλεως Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου «ΘΕΟΜΗΤΩΡ» ξεκίνησαν, σε πανηγυρικό κλίμα, οι εργασίες του 1ου Συνεδρίου Βιοηθικής του Οικουμενικού Πατριαρχείου με γενικό θέμα: «Βιοηθική μεταξύ δικαιώματος και ευθύνης».
Κατά την έναρξη του Συνεδρίου παρόντες ήταν ο Εκπρόσωπος του Οικουμενικού Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου, Αρχιεπίσκοπος Αυστραλίας κ. Μακάριος, ο Αρχιεπίσκοπος Κρήτης κ. Ευγένιος, ο Μητροπολίτης Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου κ. Πρόδρομος, Ποιμενάρχης του τόπου όπου διεξήχθη το Συνέδριο, οι Μητροπολίτες Μεσογαίας και Λαυρεωτικής κ. Νικόλαος, Νέας Ζηλανδίας κ. Μύρων, Καμπάλας κ. Ιερώνυμος και οι Επίσκοποι Δαφνουσίας κ. Σμάραγδος και Κνωσού κ. Μεθόδιος, ο Εξοχώτατος Υφυπουργός Εθνικής Αμύνης κ. Ιωάννης Κεφαλογιάννης, ο Εντιμότατος κ. Εμμανουήλ Χνάρης, Βουλευτής Ρεθύμνου, οι Άρχοντες του τόπου, Καθηγητές εκ του Πανεπιστημίου Κρήτης και πολυπληθές ακροατήριο. Μετά τον Αγιασμό, τον οποίο τέλεσε ο Αρχιεπίσκοπος Κρήτης κ. Ευγένιος, ακολούθησε η πρώτη πανηγυρική Συνεδρία, η οποία διελάμβανε τους χαιρετισμούς και την κεντρική ομιλία. Στη Συνεδρία αυτή προήδρευσε ο Πανοσιολογιώτατος Μέγας Πρωτοσύγκελλος κ. Θεόδωρος, Καθηγητής της Πατριαρχικής Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Κρήτης.
Πρώτο αναγνώστηκε, από τον Αρχιεπίσκοπο Αυστραλίας και Πρόεδρο της Οργανωτικής Επιτροπής του Συνεδρίου κ. Μακάριο, το Μήνυμα της Α. Θ. Παναγιότητος του Οικουμενικού Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου, ο οποίος σημείωσε μεταξύ άλλων τα εξής: «Ὀφείλομεν νά τονίσωμεν μετ’ ἐπιτάσεως ὅτι ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία, καί τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον προφανῶς, οὐδόλως ἐπιθυμεῖ νά περιορίσῃ, πολλῷ δέ μᾶλλον, νά ὑποκαταστήσῃ τήν ἐπιστήμην καί νά θέσῃ φραγμούς εἰς τήν πρόοδον αὐτῆς, ὅμως ἔχομεν ἱερόν καί ἀπαράβατον χρέος νά ἐπιστήσωμεν τήν προσοχήν διά τούς ἐλλοχεύοντας κινδύνους ἐκ τῆς ἀπροϋποθέτου καί ἄνευ οἱουδήτινος ἠθικοῦ κριτηρίου ἐπιστημονικῆς ἐρεύνης». Η θέση αυτή της Εκκλησίας εκπηγάζει, ως προσθέτει ο Παναγιώτατος, «οὐχί ἀπό ἀναχρονιστικάς καί σκοταδιστικάς ἀντιλήψεις καί προκαταλήψεις, ὡς λέγουν τινές, ἀλλά ἀπό τήν ἀπόλυτον ἱερότητα καί τόν μοναδικόν σεβασμόν διά τοῦ ὁποίου ἡ ἁγία ἡμῶν Ἐκκλησία περιβάλλει τό ἀνθρώπινον πρόσωπον καί τήν ἀνθρωπίνην ζωήν».
Εν συνεχείᾳ, απηύθυναν χαιρετισμό ο Αρχιεπίσκοπος Αυστραλίας κ. Μακάριος, με την ιδιότητα του Προέδρου της Συνοδικής Επιτροπής επί της Βιοηθικής του Οικουμενικού Πατριαρχείου και του Προέδρου της Οργανωτικής Επιτροπής του Συνεδρίου, ο Αρχιεπίσκοπος Κρήτης κ. Ευγένιος, ο οικείος Ποιμενάρχης, Μητροπολίτης Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου κ. Πρόδρομος, η Ευγενεστάτη κυρία Μαρία Λιονή, Αντιπεριφερειάρχης Κρήτης, ο Εντιμότατος κ. Γεώργιος Μαρινάκης, Δήμαρχος Ρεθύμνου, και ο Ελλογιμώτατος Καθηγητής Ιατρικής κ. Γεώργιος Κοντάκης, Πρύτανις του Πανεπιστημίου Κρήτης, ενώ χαιρετισμό απέστειλε και ο Καθηγητής κ. Μιχαήλ Στρουμπάκης, Πρόεδρος της Πατριαρχικής Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Κρήτης.
Ακολούθησε η κεντρική ομιλία του Αρχιεπισκόπου Αυστραλίας κ. Μακαρίου, στην οποία, αφού έγινε αναφορά στην ιστορία της Βιοηθικής, στη σύσταση και τη δράση των επιτροπών Βιοηθικής στον Ορθόδοξο χώρο και ειδικότερα στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, οριοθετήθηκε η έννοια του δικαιώματος μεταξύ «δικαιωμάτων του Θεού» και «δικαιωμάτων του ανθρώπου» και η σημασία της ορθής κατανόησης και έκφρασης της ευθύνης του ανθρώπου, ως συνυπευθυνότητας, για την αντιμετώπιση των συγχρόνων βιοηθικών διλημμάτων, με βάση την αρχή του απολύτου σεβασμού της ιερότητος του ανθρωπίνου προσώπου.
Το Σάββατο, 21η Οκτωβρίου 2023, συνεχίστηκαν οι εργασίες του Συνεδρίου, οι οποίες ξεκίνησαν με σύντομη προσευχή υπό του Προέδρου κ. Μακαρίου, ενώ το «παρών» έδωσε και ο Εντιμολογιώτατος Άρχων Έξαρχος της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας κ. Σταύρος Αρναουτάκης, Περιφερειάρχης Κρήτης. Κατά την πρώτη Συνεδρία, με τίτλο «Βιοηθικές προκλήσεις των εφαρμογών της σύγχρονης ιατρικής» και υπό την προεδρία του Μητροπολίτου Ιεραπύτνης και Σητείας κ. Κυρίλλου, παρουσίασαν τις εισηγήσεις τους ο Μητροπολίτης Μεσογαίας και Λαυρεωτικής κ. Νικόλαος, Πρόεδρος της Ειδικής Συνοδικής Επιτροπής Βιοηθικής της Εκκλησίας της Ελλάδος, ο Αιδεσιμολογιώτατος Πρωτοπρεσβύτερος κ. Βασίλειος Καλλιακμάνης, Καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, και ο Ελλογιμώτατος κ. Πέτρος Παναγιωτόπουλος, Καθηγητής στην ίδια Σχολή. Ακολούθως, στη δεύτερη Συνεδρία με τίτλο «Διαλεγομένη Βιοηθική» και υπό την προεδρία του Μητροπολίτου Πέτρας και Χερρονήσου κ. Γερασίμου, ομίλησαν ο Μητροπολίτης Νέας Ζηλανδίας κ. Μύρων μαζί με τον Εντιμότατο κ. Γεώργιο Όλοφσον, ο Εντιμολογιώτατος Άρχων Διδάσκαλος του Γένους κ. Κωνσταντίνος Δεληκωσταντής, Ομότιμος Καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, και ο Ελλογιμώτατος κ. Κωνσταντίνος Κορναράκης, Καθηγητής της αυτής Σχολής.
Μετά το γεύμα στη φιλόξενη Ιερά Μονή Τιμίου Προδρόμου Ατάλης-Μπαλή, μερίμνῃ του Πανοσιολογιωτάτου Καθηγουμένου κ. Παρθενίου Καλυβιανάκη, ακολούθησε η τρίτη θεματική Συνεδρία με τίτλο «Βιοηθικά διλήμματα της πανδημίας» υπό την προεδρία του Ελλογιμωτάτου Καθηγητή κ. Κωνσταντίνου Σπανουδάκη, Αντιπρυτάνεως του Πανεπιστημίου Κρήτης, κατά την οποία ομίλησαν ο Εντιμολογιώτατος Άρχων Πρωτοασηκρήτης κ. Σωτήριος Τσιόδρας (διαδικτυακά), Καθηγητής της Ιατρικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, ο Ελλογιμώτατος κ. Ευάγγελος Πρωτοπαπαδάκης, Καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής στο ίδιο Πανεπιστήμιο, και ο Πανασιολογιώτατος Αρχιμανδρίτης κ. Φιλόθεος Μαρούδας, διδάκτωρ Θεολογίας, κληρικός της Ιεράς Μητροπόλεως Γερμανίας. Τέλος, παρουσιάστηκαν κατά την τετάρτη Συνεδρία, με τίτλο «Οι διαστάσεις της ανακουφιστικής φροντίδας στη Βιοηθική» και υπό την προεδρία του Εντιμολογιωτάτου Άρχοντος Ιερομνήμονος Δρος Κωνσταντίνου Ζορμπά, Γενικού Διευθυντού της Ορθοδόξου Ακαδημίας Κρήτης, οι ομιλίες του Αιδεσιμολογιωτάτου Πρωτοπρεσβυτέρου κ. Βασιλείου Raduca, Καθηγητού της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Βουκουρεστίου, της Ελλογιμωτάτης κ. Φερενίκης Παναγοπούλου-Κουτνατζή, Καθηγητρίας του Παντείου Πανεπιστημίου – Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, και του Ελλογιμωτάτου κ. Μιλτιάδη Βάντσου, Καθηγητού της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Την Κυριακή, 22α Οκτωβρίου 2023, εορτή των εν Εφέσῳ επτά Παίδων και της Συνάξεως πάντων των Αγίων Ιατρών, τελέστηκε στην Ιερά Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Αρκαδίου Τρισαρχιερατική Θεία Λειτουργία, προεξάρχοντος του Αρχιεπισκόπου Αυστραλίας κ. Μακαρίου και συλλειτουργούντων των Μητροπολιτών Μεσογαίας και Λαυρεωτικής κ. Νικολάου και Νέας Ζηλανδίας κ. Μύρωνος, πρεσβυτέρων και διακόνων και με τη συμμετοχή των Συνέδρων και πολλών πιστών. Συμπροσευχήθηκαν ο Μητροπολίτης Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου κ. Πρόδρομος και ο Επίσκοπος Δαφνουσίας κ. Σμάραγδος, ενώ τον Χορό διηύθυνε ο Άρχων Πρωτοψάλτης της Αγιωτάτης Αρχιεπισκοπής Κωνσταντινουπόλεως κ. Φώτιος Γιαννακάκης. Τον θείο λόγο κήρυξε ο Μητροπολίτης Πέτρας και Χερρονήσου κ. Γεράσιμος, ο οποίος ανέλυσε την ευαγγελική περικοπή της ημέρας και συνέδεσε την εορτή της Συνάξεως πάντων των Αγίων Ιατρών με τη λήξη των εργασιών του 1ου Συνεδρίου Βιοηθικής του Οικουμενικού Πατριαρχείου και τη μέριμνα της Μητρός Εκκλησίας για την προστασία του ανθρωπίνου προσώπου, ενώ αναφέρθηκε εκτενώς και στην 32α επέτειο της εκλογής του Οικουμενικού Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου στον Αποστολικό Θρόνο της Κωνσταντινουπόλεως.
Μετά την ευχαριστιακή Σύναξη και τη συζήτηση μεταξύ συνέδρων και ομιλητών που ακολούθησε στην Αίθουσα Αγωνιστών-Πινακοθήκη της Μονής, ο Πρόεδρος του Συνεδρίου, Σεβασμιώτατος κ. Μακάριος, ανέγνωσε τα Πορίσματα του Συνεδρίου, τα οποία έγιναν εκθύμως δεκτά από τους Συνέδρους, ενώ αξίζει να σημειωθεί ότι όλοι οι παριστάμενοι εξέφρασαν την επιθυμία το Συνέδριο Βιοηθικής του Οικουμενικού Πατριαρχείου να γίνει πλέον ετήσιος θεσμός και να συγκαλείται στη φιλόξενη Μητρόπολη Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου.
Εν κατακλείδι, ο Αρχιεπίσκοπος Αυστραλίας κ. Μακάριος ευχαρίστησε εγκαρδίως εκ μέρους όλων των συνέδρων τον οικείο Ποιμενάρχη, Μητροπολίτη Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου κ. Πρόδρομο, και όσους συνέβαλαν στη διεξαγωγή και φιλοξενία του Συνεδρίου. Εκ μέρους της Συνάξεως ο επιχώριος Μητροπολίτης κ. Πρόδρομος εξέφρασε θερμές ευχαριστίες προς τον Αρχιεπίσκοπο Αυστραλίας για την καθοριστική συμβολή του στην άρτια διοργάνωση και την λίαν επιτυχή διεξαγωγή των εργασιών του 1ου Συνεδρίου Βιοηθικής του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Εν συνεχεία, άπαντες παρεκάθησαν σε επίσημο γεύμα στην Τράπεζα της Μονής, με την ευγενική φροντίδα του Πανοσιολογιωτάτου Καθηγουμένου κ. Τίτου.
***
Στόχος του Συνεδρίου ήταν η προσέγγιση κάποιων συγχρόνων βιοηθικών διλημμάτων και η συζήτηση αυτών με βάση το «δίπολο δικαίωμα-ευθύνη», η πρόταση λύσεων και διεξόδων και η ανάδειξη των θέσεων της Ορθοδόξου Θεολογίας και Ανθρωπολογίας εν σχέσει προς τη βαθειά κρίση αξιών της εποχής μας. Όπως άλλωστε διεκήρυξε στην Εγκύκλιό της η Αγία και Μεγάλη Σύνοδος της Ορθοδόξου Εκκλησίας, η οποία πραγματοποιήθηκε στην Ορθόδοξη Ακαδημία Κρήτης τον Ιούνιο του 2016, για το θέμα της Ορθοδόξου Βιοηθικής: «Εἰς μίαν ἐποχήν ἀλληλοσυγκρουομένων εἰκόνων περί τοῦ ἀνθρώπου, ἡ ὀρθόδοξος Βιοηθική προβάλλει, ἀπέναντι εἰς θύραθεν αὐτονόμους καί συρρικνωτικάς ἀνθρωπολογικάς θεωρήσεις, τήν κατ᾽ εἰκόνα καί καθ᾽ ὁμοίωσιν Θεοῦ δημιουργίαν τοῦ ἀνθρώπου καί τόν αἰώνιον προορισμόν αὐτοῦ. Συμβάλλει οὕτως εἰς τόν ἐμπλουτισμόν τῆς φιλοσοφικῆς καί ἐπιστημονικῆς συζητήσεως τῶν βιοηθικῶν θεμάτων διά τῆς βιβλικῆς ἀνθρωπολογίας καί τῆς πνευματικῆς ἐμπειρίας τῆς Ὀρθοδοξίας» (§ 12).
Εντός του ιδίου πλαισίου κινήθηκαν και οι Εισηγήσεις των εκλεκτών ομιλητών. Παρουσιάστηκαν οι θέσεις της Ορθόδοξης Ανθρωπολογίας στο θέμα της ταυτότητας του φύλου, οι κίνδυνοι που αναφύονται από τη μηχανιστική θεώρηση του ανθρώπου και επιχειρήθηκε η θεολογική αξιολόγηση των δεδομένων που κομίζουν οι επιστημονικές και πειραματικές έρευνες διαφόρων πτυχών της ανθρωπίνης συμπεριφοράς και των ηθικών προεκτάσεών τους.
Μετά τις εισηγήσεις και τον γόνιμο προβληματισμό εξήχθησαν και προτείνονται για περαιτέρω συζήτηση τα ακόλουθα πορίσματα:
1. Η βασικότερη αρχή που θα πρέπει να οριοθετεί, να περιγράφει ή να διέπει την ορθόδοξη θέση απέναντι στη Βιοηθική είναι ο σεβασμός στην ιερότητα του ανθρωπίνου προσώπου πριν από τη γέννηση, κατά τη διάρκεια του βίου του και μετά τον θάνατο. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, τέσσερα απαραίτητα στοιχεία πρέπει να παραμείνουν ζωτικά και ενεργά στον άνθρωπο· το πρώτο είναι η ανάγκη του Θεού, δηλαδή η συνείδηση «του ανήκειν σε Αυτόν», το δεύτερο είναι η προοπτική της αιωνιότητος, το τρίτο είναι το αυτεξούσιο και το τελευταίο η αρμονική ισορροπία ψυχής και σώματος. Κάθε τι που βλάπτει ή προσβάλλει αυτά, δε συνάδει με την Ορθόδοξη Θεολογία και τη χριστιανική ηθική.
2. Στον χώρο της Βιοηθικής γίνεται συχνά λόγος για δικαιώματα, αλλά σπανίως για ευθύνες. Στον χώρο της Θεολογίας, αντιστρόφως, δίδεται σταθερά έμφαση στην ευθύνη και σχεδόν ποτέ στα δικαιώματα, τουλάχιστον, όπως αυτά εκλαμβάνονται από την κοσμική αντίληψη. Υπογραμμίζεται, μάλιστα, έντονα από την πατερική και νηπτική θεολογία, η παραίτηση του ανθρώπου από τα δικαιώματά του, αφού αυτός πρέπει να εμπνέεται από το παράδειγμα του Χριστού, που αυτομειώθηκε, αυτοελαττώθηκε, αυτοταπεινώθηκε και σταυρώθηκε εκουσίως, αναμάρτητος ων, «ἐκένωσεν Ἑαυτόν» για να σώσει τον άνθρωπο. Η αξία της συνυπευθυνότητας, την οποία τονίζει η ορθόδοξη θεολογία, παραπέμπει στο ότι ο άνθρωπος πρέπει να αποδέχεται την προσωπική ευθύνη του για την κατίσχυση του κακού στον κόσμο, γεγονός ιδιαιτέρως σημαντικό στην εποχή μας, κατά την οποία το ηθικώς δέον «πολλαχῶς λέγεται» και σχετικοποιείται. Όταν ο Χριστιανός αμαρτάνει, γνωρίζει ότι επιβαρύνει την όλη κτίση, η οποία «συστενάζει καὶ συνωδίνει» (Ρωμ. 8, 22), και όταν πάλι χαριτώνεται, συνανιστά σύμπασα τη δημιουργία, αφού ο καθένας από μας αποτελεί μέρος της ιερής ακολουθίας του σύμπαντος.
3. Η έννοια του δικαιώματος στην Ορθόδοξη Θεολογία είναι προσανατολισμένη στον σεβασμό της αξίας του ανθρώπου και αποτελεί αυθεντική έκφραση ήθους ευθύνης, το οποίο μπορεί να αναδειχθεί σύμμαχος και εταίρος της Επιστήμης στον αγώνα για την προστασία του ανθρωπίνου προσώπου. Το ήθος της ευθύνης παραπέμπει αναμφισβήτητα στο φρόνημα της θυσίας. Παράλληλα, θα πρέπει να υπάρξει σαφής διάκριση της εννοίας του «δικαιώματος» με τον «δικαιωματισμό», ο οποίος προβάλλεται στον σύγχρονο κόσμο, ακυρώνοντας και την αρχική στοχοθεσία της θέσμισης των οικουμενικών δικαιωμάτων του ανθρώπου.
4. Η άρνηση εμβολιασμού, όπως αυτή εμφανίστηκε στο πλαίσιο της πανδημίας, με επίκληση της αρχής της ιδιωτικότητας και του δικαιωματισμού, συγκρούεται με την αρχή της ευθύνης. Η ασθένεια όπως και η υγεία δεν είναι μόνο ατομικά γεγονότα, διότι αφορούν και επηρεάζουν και τους ανθρώπους που είναι γύρω μας. Εξάλλου, η Εκκλησία αποτελεί Σώμα, όπου τα μέλη τελούν σε οργανική συνάφεια με τον Χριστό που είναι η Κεφαλή (βλ. Κολ. 1, 18) αλλά και μεταξύ τους, όπως τονίζεται από την Αγία Γραφή και την Πατερική Παράδοση. Συνεπώς, «εἴτε πάσχει ἓν μέλος, συμπάσχει πάντα τὰ μέλη, εἴτε δοξάζεται ἓν μέλος, συγχαίρει πάντα τὰ μέλη» (Α’ Κορ. 12, 26).
5. Στην Ορθόδοξη Παράδοση προβάλλεται η αλληλεξάρτηση σωματικής και ψυχικής υγείας και, επομένως, η επιστήμη και η σύγχρονη ιατρική πρακτική δεν είναι δυνατόν να παραθεωρούν τις φιλάνθρωπες αξίες της Παράδοσής μας, τη διακονική προσφορά και τη μακρά πείρα της Εκκλησίας στην αντιμετώπιση των εν ανάγκαις. Ορθώς υπογραμμίστηκε ότι το Ορθόδοξο δέον περί του ανθρώπου, το οποίο εκφράζεται με την «οὐ ζητοῦσαν τὰ ἑαυτῆς» αγάπη, κινείται πέρα από τα όρια της διελκυστίνδας «δικαίωμα-ευθύνη».
6. Η Ορθόδοξη θεολογία δεν επιζητεί να επινοήσει επιχειρήματα, τα οποία θα επικυρώνουν τις αποφάνσεις της. Για την Εκκλησία το μεγάλο ζητούμενο, για τον κάθε άνθρωπο και τον επιστήμονα, είναι η κοινωνία με τον Θεό. Αυτό το ζητούμενο, το οποίο ουσιαστικά οριοθετεί και τον σκοπό του ανθρώπου, αμέσως μάς προφυλάσσει από μια σειρά ασυδοσιών που ερείδονται στη στρεβλή κατανόηση της έννοιας της αυτονομίας και πεισμόνως εκβάλλουν στην ακατάπαυστη διεκδίκηση δικαιωμάτων. Η γνώση του Θεού οδηγεί στην έξοδο από τον εαυτό μας και στην αγαπητική κίνηση προς τον πλησίον. Στον πυρήνα της Ορθόδοξης πνευματικότητας βρίσκεται η εκκοπή του ιδίου θελήματος, δηλαδή η παραίτηση από το ατομικό δικαίωμα χάριν της αγάπης. Αυτό είναι άλλωστε το νόημα της «ἀληθεστάτης ἐλευθερίας», την οποία μάς δωρίζει ο Χριστός μέσα στην Εκκλησία Του.
7. Στον άνθρωπο έχει παραχωρηθεί από τον Θεό ένα μοναδικό «δικαίωμα», και αυτό δεν είναι άλλο από το «κατ᾽ εἰκόνα». Παράλληλα, όλοι έχουν προικισθεί με την εξαίρετη δωρεά της προοπτικής του «καθ᾽ ὁμοίωσιν». Συνεπώς, οφείλουμε να αγωνισθούμε, «τοῦ Θεοῦ συνεργοῦντος», ώστε να οδηγηθούμε στην «αιώνια καταξίωση του προσώπου», δηλαδή στη θέωση. Επί τη βάσει μιας τέτοιας αντίληψης των δικαιωμάτων και των ευθυνών μας ως προσώπων εντός της Εκκλησίας, το ουσιώδες είναι τα «δικαιώματα του Θεού», δηλαδή το «γενηθήτω τό θέλημά Σου» της Κυριακής προσευχής. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, τα βιοηθικά και όποια άλλα ζητήματα καθίστανται σαφέστερα και οι απαντήσεις εναργέστερες.
