Μια ευλαβική περιήγηση σε ιστορικούς ιερούς ναούς που έχουν μείνει ανεξίτηλα χαραγμένοι στη μνήμη των ξεριζωμένων Ελλήνων
Από τον ΓΙΑΝΝΗ ΖΑΝΝΗ
Ὁ Θεός, ἤλθοσαν ἔθνη εἰς τὴν κληρονομίαν σου, ἐμίαναν τὸν ναὸν τὸν ἅγιόν Σου, …ἐνεπύρισαν ἐν πυρὶ τὸ ἁγιαστήριόν σου… τὰ θυσιαστήριά σου κατέσκαψαν καὶ τοὺς προφήτας σου ἀπέκτειναν ἐν ρομφαίᾳ…
Το 1922, πριν ακριβώς 100 χρόνια, συντελέστηκε η μεγαλύτερη συμφορά στην Ιστορία του Ελληνικού Εθνους: Η Μικρασιατική Καταστροφή. Το πλήγμα που υπέστη ο Ελληνισμός, η Ρωμιοσύνη, υπήρξε ανεπανόρθωτο: Πανάρχαιες πατρογονικές εστίες εγκαταλείφθηκαν και οι κάτοικοί τους πήραν τον δρόμο της προσφυγιάς. Συγχρόνως, εκατοντάδες χιλιάδες άλλοι Ελληνες Μικρασιάτες, είτε σφαγιάστηκαν, είτε υπέστησαν μαρτυρικό τέλος στα τάγματα εργασίας και τις «λευκές πορείες» προς τον θάνατο, ενώ άγνωστος παραμένει ο αριθμός όσων αναγκάστηκαν να αλλαξοπιστήσουν υπό το κράτος της ψυχολογικής ή και της υλικής βίας, προκειμένου να σώσουν τη ζωή τους και να παραμείνουν στις πατρογονικές τους εστίες, μη έχοντας πού αλλού να καταφύγουν.
Το μεγάλο μένος των νικητών, «που θα ζουν στην οσμή των πτωμάτων», κατά το λόγο του ποιητή, στράφηκε πρωτίστως εναντίον της Εκκλησίας, που υπήρξε στη διάρκεια όλων των πέτρινων καιρών το στήριγμα και η τροφός του Γένους. Εκατοντάδες ναοί καταστράφηκαν, μετατράπηκαν σε τζαμιά, σε αποθήκες και στάβλους, ενώ οι ιερείς είτε βρήκαν μαρτυρικό θάνατο μαζί με το ποίμνιό τους, είτε το ακολούθησαν στο δρόμο της προσφυγιάς.
Από τις πολλές εκκλησιές της Μικράς Ασίας που παραμένουν σιωπηλές άχρι καιρού, επιλέξαμε κάποιες από τις πιο έντονα χαραγμένες στη μνήμη των Μικρασιατών, για να κάνουμε μιαν ευλαβική περιήγηση, προς τιμήν των Αγίων και εις μνημόσυνον των μαρτύρων της Μικρασιατικής τραγωδίας.
ΑΓΙΑ ΦΩΤΕΙΝΗ
Το ταξίδι μας στον χρόνο αρχίζει από τη Σμύρνη. Ο ωραιότερος και ο πλέον εντυπωσιακός ναός της Σμύρνης, ήταν αναμφισβήτητα ο Μητροπολιτικός της ναός, αφιερωμένος στην Αγία Φωτεινή, η οποία, κατά την παράδοση, μαρτύρησε στη Σμύρνη. Οι Μικρασιάτες την ευλαβούντο ιδιαίτερα και ήταν συχνό όνομα ανάμεσα στον γυναικείο πληθυσμό. Ιδιαίτερο στολίδι για τον ναό ήταν το ύψους 30 μέτρων καμπαναριό του, με τις εντυπωσιακές καμπάνες, τις τοιχογραφίες και τον χρυσό σταυρό στον τρούλο του, που ήταν ορατό στα πλοία που προσέγγιζαν το λιμάνι της πρωτεύουσας της Ιωνίας. Οι καμπάνες του σήμαναν για τελευταία φορά τον Σεπτέμβριο του 1922. Οι επιδρομείς ανατίναξαν τον ναό και το κωδωνοστάσιο. Οι πρόσφυγες έκτισαν στη Νέα Σμύρνη τον ναό της Αγίας Φωτεινής, όπου το 1996 ανεγέρθηκε ένα κωδωνοστάσιο πανομοιότυπο εκείνου που σιώπησε το 1922
ΤΑΞΙΑΡΧΗΣ – ΑΪΒΑΛΙ
Στις Κυδωνιές ( Αϊβαλί) ο Μητροπολιτικός ναός ήταν αφιερωμένος στους Παμμεγίστους Ταξιάρχες Μιχαήλ και Γαβριήλ. Χτίστηκε στην παλαιότερη συνοικία της πόλης πριν από την πρώτη καταστροφή της το 1821 και επισκευάστηκε το 1860. Πριν τον ξεριζωμό, στις Κυδωνίες και στα Μοσχονήσια, ο πληθυσμός ήταν σχεδόν εξ ολοκλήρου ελληνικός και συνέρρεαν πλήθη πιστών από όλη τη γη της Αιολίας στη γιορτή των Αρχαγγέλων. Το 1922 οι Τούρκοι μετέτρεψαν τον ναό σε αποθήκη καπνού. Κατά παράδοξο τρόπο, η απόφαση αυτή υπήρξε η αιτία να διατηρηθούν οι τοιχογραφίες και σημαντικό κομμάτι από τα ξύλινα μέρη του ναού, ο οποίος είχε συληθεί επανειλημμένα. Τα τελευταία χρόνια ανακαινίστηκε από τις τουρκικές αρχές και έχει δοθεί η άδεια να λειτουργείται κάποιες φορές ως ορθόδοξος ναός.
ΠΑΝΑΓΙΑ ΑΛΑΤΣΑΤΙΑΝΗ
Στα Αλάτσατα ο καθεδρικός ναός ήταν αφιερωμένος στα Εισόδια της Θεοτόκου και γιόρταζε στις 21 Νοεμβρίου. Κτίστηκε το 1833 από τον μαΐστορα Ευστράτιο Καλλονάρη. Η Παναγιά η Αλατσατιανή, όπως έμεινε γνωστή, είχε συνδεθεί με την ιστορία και τη ζωή των Αλατσατιανών και περιβλήθηκε από τη συλλογική μνήμη με πολλές όμορφες παραδόσεις και θρύλους. Το 1922 οι κυνηγημένοι χριστιανοί εγκατέλειπαν τα Αλάτσατα και η εκκλησία τους παραδόθηκε στο έλεος των επιδρομέων. Οι φορητές της εικόνες πουλήθηκαν, ενώ οι τοιχογραφίες είτε καταστράφηκαν είτε καλύφθηκαν με έντονα χρώματα. Το 1938 ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί. Το 2010 το τουρκικό Υπουργείο Πολιτισμού χαρακτήρισε τον ναό ως ιστορικό μνημείο και προχώρησε στην αποκατάσταση και συντήρησή του. Αναπαλαιώθηκε το μαρμάρινο τέμπλο, αποκαταστάθηκαν κάποιες αγιογραφίες και δύο επιγραφές, μεταξύ των οποίων και η κτιτορική, πάνω από την κεντρική είσοδο. Στις 28 Μαΐου του 2011 τελέστηκε για πρώτη φορά μετά το 1922 Αρχιερατικός Εσπερινός, χοροστατούντος του Οικουμενικού Πατριάρχη καθώς και επιμνημόσυνη δέηση για τους άταφους νεκρούς των Αλατσάτων και όλης της Ιωνικής γης.
Ο ναός όπου βρήκαν καταφύγιο χιλιάδες γυναικόπαιδα από τον Τσεσμέ και η θαυματουργική μεταφορά της εικόνας του Αγίου
Ο ναός του Αγίου Χαραλάμπους της Κρήνης, είναι μια τρίκλιτη βασιλική, η οικοδόμηση της οποίας ολοκληρώθηκε το 1832, επί παλαιότερου κτίσματος που καταστράφηκε το 1821. Στις μαύρες μέρες του ξεριζωμού το 1922, στον ναό αυτό αναζήτησαν καταφύγιο χιλιάδες κυνηγημένα γυναικόπαιδα από τον Τσεσμέ, τα Αλάτσατα, το Ρεϊς Ντερέ, την Κάτω Παναγιά και τα άλλα γειτονικά χωριά, προσμένοντας τα πλοία που θα τους διέσωζαν μεταφέροντάς τους στη Χίο.
Το 1927 οι Μικρασιάτες πρόσφυγες που κατέφυγαν στη Χίο και εγκαταστάθηκαν στην περιοχή Βαρβάσι, έκτισαν έναν ναό στη μνήμη του προστάτη τους Αγίου. Ο ναός καταστράφηκε από τους σεισμούς του 1949, αλλά το 1967 οι Βαρβασιώτες έκτισαν και πάλι το σημερινό πανέμορφο κτίσμα, εντός του οποίου βρίσκεται και η εικόνα του Αγίου, που έφτασε με θαυματουργικό τρόπο στο νησί.
ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ ΤΟΥ ΤΟΥΡΚΟΥ
Η εικόνα του Αγίου Χαραλάμπους, έμεινε στον Τσεσμέ. Οι πρόσφυγες δεν πρόλαβαν να την μεταφέρουν. Την βρήκε κάποιος Τούρκος βαρκάρης που την φύλαξε σε κάποιο ερμάρι, υπολογίζοντας να την πουλήσει σε κανέναν χριστιανό, αν ποτέ του δινόταν η ευκαιρία. Η εικόνα ξεχάστηκε σε κάποιο ερμάρι, ώσπου μετά από χρόνια ο Τούρκος βαρκάρης είδε ένα παράξενο όνειρο: Σαν κάποιος ολοζώντανος γέροντας να βγήκε από την εικόνα που είχε στο ερμάρι του, με κάτασπρα γένια και φωτεινά μάτια, και του ζήτησε να τον πάρει με τη βάρκα και να τον πάει στο καινούριο του σπίτι, στη Χίο. Ο βαρκάρης δεν έδωσε σημασία, αλλά το όνειρο επαναλήφθηκε άλλες δύο φορές, ώσπου την τελευταία ο γέροντας τον φοβέρισε ότι αν δεν κάνει αυτό που του ζητούσε, θα έπεφτε μεγάλο κακό στο σπιτικό του. Στην εύλογη απορία του βαρκάρη πώς θα μετέφερε την εικόνα περνώντας από τόσο πολυσύχναστα μέρη της πόλης, ο Άγιος Χαραλάμπης του αποκρίθηκε πως κανείς δεν επρόκειτο να τον ενοχλήσει.
Πράγματι, μετέφερε την εικόνα περνώντας μέσα από την αγορά, έφτασε στη βάρκα του χωρίς να τον δει ή να τον σταματήσει κανείς και πέρασε ανενόχλητα στη Χίο, όπου ζήτησε τον Μητροπολίτη. στον οποίον και παρέδωσε την εικόνα, διηγούμενος τα όσα συνέβησαν.
Η Εικόνα είναι σήμερα θησαυρισμένη στον ναό του Αγίου, στο Βαρβάσι. Για να δίνει θάρρος στους πρόσφυγες, και να ζεσταίνει την αποσταμένη ελπίδα του Γένους. Εν τω μεταξύ, ο ναός τα τελευταία χρόνια αναστηλώθηκε από τις τουρκικές αρχές και άρχισε να χρησιμοποιείται για πολιτιστικές εκδηλώσεις. Το 2016 οι αρχές επέτρεψαν για πρώτη φορά μετά το 1922 και την τέλεση Θείας Λειτουργίας.
ΑΓ. ΒΟΥΚΟΛΟΣ: Ο ΜΟΝΑΔΙΚΟΣ ΝΑΟΣ ΠΟΥ ΣΩΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΗ ΦΩΤΙΑ
Η Σμύρνη ήταν η αρχόντισσα της Ιωνίας. Σκεφτήκαμε λοιπόν ότι ταιριάζει, όπως αρχίσαμε, έτσι και να τελειώσουμε μ’ αυτήν. Αρχίσαμε με την Αγία Φωτεινή. Θα τελειώσουμε με τον Αγιο Βουκόλο. Ο ναός του Αγίου Βουκόλου, του «Αη Βούκλα», κατά τη Σμυρναίικη τοπολαλιά, ήταν ο μοναδικός Ορθόδοξος ναός που σώθηκε από την πυρκαγιά που κατέστρεψε τη Σμύρνη των Ελλήνων το 1922. Ο Αγιος Βουκόλος υπήρξε μαθητής του Αγίου Αποστόλου και Ευαγγελιστού Ιωάννου του Θεολόγου, ο οποίος τον χειροτόνησε ως πρώτο επίσκοπο της Εκκλησίας της Σμύρνης. Εκείνος, με τη σειρά του, χειροτόνησε ως διάδοχο του θρόνου του τον μετέπειτα Ιερομάρτυρα Άγιο Πολύκαρπο.
Ο ναός χτίστηκε το 1866 από την Ελληνική Κοινότητα της Σμύρνης και ετιμάτο στην μνήμη του Αγίου, στις 6 Φεβρουαρίου. Το 1924 ο εγκαταλειμμένος ναός μετατράπηκε σε αρχαιολογικό μουσείο με εντολή του Κεμάλ. Πολλά χρόνια αργότερα, κατά τη διάρκεια κάποιων εργασιών συντήρησης, αποκαλύφθηκαν στο εσωτερικό του οι τοιχογραφίες του Χριστού, του Ιερού Χρυσοστόμου και των Αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ. Στις 17 Αυγούστου του 2014, ενενήντα δύο χρόνια μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, τελέστηκε σε πανηγυρικό κλίμα η πρώτη Θεία Λειτουργία στο ναό.
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης στην ομιλία του κατά την Θεία Λειτουργία στον Άγιο Βουκόλο, είπε, μεταξύ άλλων, ότι η Σμύρνη, και κατ’ επέκταση όλη η Μικρά Ασία «….ουδέποτε έπαυσε να ζει στην καρδιά μας, ουδέποτε έπαυσε να είναι αντικείμενο και υποκείμενο των στεναγμών και των πόθων του πολυπαθούς Γένους μας… Η παλαιά Σμύρνη δεν έχει καεί. Δεν έχει πάψει να υπάρχει. Υπάρχει στο φως που έρχεται από τα επέκεινα, από τα βάθη των αιώνων, από το φως το οποίο αμυδρά σήμερα δείχνει να επανέρχεται, κατά τα κρίματα του Θεού, και να φωτίζει και τις επτά Εκκλησίες της Αποκαλύψεως, να φωτίζει και τις ψυχές μας για να κατανοούν «μυστήρια Θεού», τα οποία δεν είναι αντιληπτά με τους αισθητούς οφθαλμούς μας».
*Αναδημοσίευση από την εφημερίδα “Ορθόδοξη Αλήθεια”
