Ο Αλέξανδρος Μαυρογορδάτος ο εξ απορρήτων, απεβίωσε στις 23 Δεκεμβρίου του 1709 στην Κων/πολη, όπου και ετάφη στον Ι.Ν. της Αγ. Παρασκευής. Ηταν ένας από τους πλέον μορφωμένους Ελληνες της εποχής του και μέσω του αξιώματός του προστάτευσε τους υπόδουλους Χριστιανούς
Από τον ΓΙΑΝΝΗ ΖΑΝΝΗ
Κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής κυριαρχίας, η πιο δύσκολη περίοδος για τους Ελληνες αλλά και όλα τα υπόδουλα στην Πύλη Χριστιανικά έθνη, ήταν ο 16ος αιώνας, τον οποίον κάποιοι ιστορικοί χαρακτήρισαν, όχι αδικαιολόγητα, ως τον αιώνα της μεγάλης θλίψεως για το Γένος μας.
Από τον επόμενο αιώνα όμως, η κατάσταση αρχίζει να βελτιώνεται κάπως και οι Ρωμιοί αρχίζουν να έχουν πρόσβαση σε λειτουργίες του κρατικού μηχανισμού που δεν μπορούσαν να φέρουν σε πέρας οι Οθωμανοί. Σιγά σιγά αναρριχώνται σε υψηλά αξιώματα και έχει υποστηριχθεί, όχι αβάσιμα, ότι πιθανόν, αν η διάβρωση αυτή του οθωμανικού κράτους συνεχιζόταν, θα είχε οδηγήσει σε μια «εκ των ένδον» άλωσή του από τους Χριστιανούς -τους Ελληνες βέβαια πρωτίστως- που ενδεχομένως θα είχε ανυπολόγιστες συνέπειες, θετικές για μας, και η εικόνα του σημερινού διεθνούς πολιτικού «στάτους» θα ήταν εντελώς διαφορετική.
Κατά τη διάρκεια των προηγουμένων αιώνων, όταν οι γνώστες ξένων γλωσσών σπάνιζαν, οι διπλωματικοί αξιωματούχοι των κρατών είχαν τους προσωπικούς τους διερμηνείς, που τους συνόδευαν στις αποστολές τους. Η Οθωμανική αυτοκρατορία, της οποίας άλλωστε οι τότε ανώτατοι κρατικοί λειτουργοί ήταν πολεμιστές, με ελάχιστη έφεση στην παιδεία, δεν ήταν δυνατόν να αποτελεί εξαίρεση. Ετσι, κατέφευγαν σε μορφωμένους και γλωσσομαθείς Ελληνες που μπορούσαν να αναλάβουν αυτή την αποστολή. Στα τουρκικά, ο διερμηνεύς λέγεται tercüman (προφ. τερτζουμάν). Από την ελληνική παραφθορά της λέξεως, προέρχεται η λέξη «Δραγουμάνος».
Η θέση αυτή επρόκειτο να αναδειχθεί σε ένα υψηλό αξίωμα του οθωμανικού κράτους. Το κατείχαν επιλεγμένα μέλη διακεκριμένων Ρωμαίικων οικογενειών, είτε από την Κωνσταντινούπολη είτε από τις επαρχίες. Το αξίωμα του Μεγάλου Δραγουμάνου κατέστη ιδιαίτερα σημαντικό και αυτοί που το είχαν δεν ήταν απλοί μεταφραστές. Είχαν την εμπιστοσύνη του Σουλτάνου και, μολονότι δεν ήταν επισήμως υπουργοί Εξωτερικών, είχαν άποψη ιδιαιτέρως βαρύνουσα σε θέματα εξωτερικών υποθέσεων και διπλωματίας. Συνήθως ήταν γνώστες της αραβικής και της περσικής, καθώς και δύο τουλάχιστον ευρωπαϊκών γλωσσών.
ΜΕΓΑΣ ΔΙΕΡΜΗΝΕΑΣ
Το 1661 ο Σουλτάνος Μωάμεθ ο Δ΄ διορίζει ως μέγα διερμηνέα της αυτοκρατορίας του τον Παναγιωτάκη Νικούσιο, έναν ιδιαίτερα μορφωμένο και ευφυή άνθρωπο, γιο εύπορου γουνέμπορου, Τραπεζούντιο στην καταγωγή. Είχε σπουδάσει στην Πάδοβα Ιατρική, Μαθηματικά και Αστρονομία, ενώ γνώριζε τουρκικά, αραβικά, περσικά, γαλλικά, ιταλικά και γερμανικά. Το 1649 τον συναντούμε στην Αυστριακή πρεσβεία της Πόλης ως διερμηνέα.
Με τη διπλωματική πείρα που απέκτησε από την προϋπηρεσία του αυτή, εδύνατο να ενημερώνεται αμέσως για όλες τις εξωτερικές υποθέσεις της αυτοκρατορίας, προωθώντας από το παρασκήνιο τις κατευθύνσεις της εξωτερικής πολιτικής. Το 1668 διαπραγματεύτηκε με τους Βενετούς την παράδοση του Ηρακλείου. Για την επιτυχία του αυτή, βραβεύθηκε και από την Πύλη και από την Βενετία. Κατόρθωσε επίσης να αποσοβήσει την παράδοση των Ιερών Προσκυνημάτων των Αγίων Τόπων στους Καθολικούς. Πέθανε το 1673. Ο διάδοχός του στο αξίωμα του Μεγάλου Δραγουμάνου ήταν ο Χιώτης Αλέξανδρος Μαυρογορδάτος, που επρόκειτο να αφήσει ανεξίτηλη τη σφραγίδα του στην Ιστορία του Γένους κατά την περίοδο εκείνη, και όχι μόνο.
ΣΧΟΛΑΡΧΗΣ
Γεννήθηκε στη Χίο το 1636 ή 1637. Γονείς του ήταν ο Χιώτης Νικόλαος Μαυρογορδάτος, από ευγενή καταγωγή, μολονότι φτωχός. Μητέρα του η Κωνσταντινουπολίτισσα Ρωξάνδρα Σκαρλάτου, κόρη πλούσιας οικογένειας, τυφλή όμως από το ένα μάτι, από ευλογιά. Ο Αλέξανδρος μετά τις εγκύκλιες σπουδές του στην Πόλη, σπούδασε στην Ιταλία Φιλοσοφία και Ιατρική. Το 1665 επανήλθε στην Κωνσταντινούπολη, όπου διορίστηκε Σχολάρχης του Ελληνικού Φροντιστηρίου και της Πατριαρχικής Ακαδημίας, ενώ από το 1668 ως και το τέλος της ζωής του, κατείχε κάποιο από τα οφφίκια του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Ο ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΣ ΓΙΑΤΡΟΣ ΤΩΝ ΑΞΙΩΜΑΤΟΥΧΩΝ
Εγινε προσωπικός γιατρός πολλών υψηλόβαθμων Οθωμανών αξιωματούχων, γεγονός που βοήθησε πολύ στην ανέλιξή του στην ιεραρχία του κράτους. Το 1671 ο Νικούσιος τον διορίζει γραμματέα του, ενώ το 1673, μετά τον θάνατό του, ο Αλέξανδρος Μαυρογορδάτος θα διαδεχθεί τον προϊστάμενό του στο αξίωμα του Μεγάλου Δραγουμένου. Συνδυάζοντας το αξίωμά του με τον ρόλο του ως συμβούλου κρατικών υποθέσεων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έχοντας κερδίσει παράλληλα την εμπιστοσύνη των Ευρωπαίων πρέσβεων και χάρη στη μεγάλη μόρφωση και την ευφυΐα του, απέκτησε σημαντικές διοικητικές και πολιτικές εξουσίες, τόσο στο οθωμανικό κράτος, όσο και στο Οικουμενικό Πατριαρχείο.
Η φυλάκιση, η σύνταξη της συνθήκης του Κάρλοβιτς και η σημαντική προσφορά στην Ορθόδοξη Εκκλησία
«Βοήθησε αποφασιστικά το Ορθόδοξο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων να ανακτήσει από τους Λατίνους τους ναούς του Παναγίου Τάφου στην Ιερουσαλήμ και της Αγίας του Χριστού Γεννήσεως στη Βηθλεέμ»
Το 1683 ο Οθωμανικός στρατός αποκρούεται για δεύτερη φορά στην ιστορία του μπροστά στα τείχη της Βιέννης, αποτυγχάνοντας οριστικά να την εκπορθήσει. Ο Αλέξανδρος Μαυρογορδάτος θεωρήθηκε υπαίτιος της ήττας και έπεσε στη δυσμένεια της Υψηλής Πύλης. Φυλακίστηκε ο ίδιος, η μητέρα του και η σύζυγός του και επιπλέον του επιβλήθηκε μεγάλο χρηματικό πρόστιμο.
Γρήγορα όμως έγινε αντιληπτό ότι ο Μεγάλος Δραγουμάνος ήταν αναντικατάστατος. Επανήλθε λοιπόν στα καθήκοντά του, ενώ με εντολή του Κιοπρουλού Χουσεΐν θα συμμετάσχει στη σύνταξη της συνθήκης του Κάρλοβιτς ανάμεσα στην Οθωμανική αυτοκρατορία και την αυτοκρατορία των Αψβούργων. Η συνθήκη αυτή στάθηκε ορόσημο για την νεώτερη ευρωπαϊκή ιστορία και ο κατ’ ουσίαν δημιουργός της τιμήθηκε τόσο από την Υψηλή Πύλη, όσο και από τις ευρωπαϊκές δυνάμεις. Τον επόμενο χρόνο γίνεται μυστικοσύμβουλος των κρατικών υποθέσεων του οθωμανικού κράτους, θέση στην οποία οφείλει και την προσωνυμία του «εξ απορρήτων».
Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ
Εύστροφος και επιδέξιος διπλωμάτης, που προσπαθούσε να συμβιβάσει τα συμφέροντα του οθωμανικού κράτους με τα αντίστοιχα των υπόδουλων Χριστιανών, όπως επισημαίνει η κυρία Αικατερίνη Μπεκιάρογλου-Εξαδακτύλου στο πολύ κατατοπιστικό βιβλίο της «Χιώτες στην Κωνσταντινούπολη», ανέπτυξε μια αξιομνημόνευτη θεωρία πολιτικής προσαρμογής. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, η συνεργασία με τον κατακτητή, αν ασκείτο με κατάλληλο τρόπο, θα ήταν δυνατόν να αποδώσει ευεργετικούς καρπούς για την ανακούφιση του υπόδουλου Γένους και τη βελτίωση των συνθηκών και του επιπέδου της ζωής του.
Με την επιρροή του η Αυστρία και η Ρωσική αυτοκρατορία ασκούν πιέσεις στην Πύλη να παράσχει εγγυήσεις για τη ζωή και την ελευθερία των χριστιανών υπηκόων της. Το 1690 ο Βεζίρης Μουσταφά Κιοπρουλού εκδίδει την «Νέα Διάταξη», την γνωστή ως «Νιζάμ ι τσεδίδ», με την οποία καθορίζεται το νομικό πλαίσιο για τη βελτίωση της θέσης των υποδούλων. Οι Κιοπρουλού εξάλλου έδειξαν αρκετή ανοχή στους Χριστιανούς υπηκόους, εξαιτίας και πάλι της επιρροής του Μεγάλου Δραγουμάνου.
Σημαντική υπήρξε η προσφορά του και στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Το 1675, χάρη στην επιρροή που ασκούσε στην Υψηλή Πύλη, βοήθησε αποφασιστικά το Ορθόδοξο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων να ανακτήσει από τους Λατίνους τους ναούς του Παναγίου Τάφου στην Ιερουσαλήμ και της Αγίας του Χριστού Γεννήσεως στη Βηθλεέμ.
ΠΡΟΝΟΜΙΑ ΣΤΟ ΝΗΣΙ
Αλλά και στη γενέτειρά του Χίο η βοήθειά του υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική. Μετά την ανακατάληψη του νησιού από τους Τούρκους, ύστερα από μια ολιγοχρόνια Βενετική κατοχή, πέτυχε την έκδοση Σουλτανικού φιρμανίου, με το οποίο επικυρώθηκαν και ανανεώθηκαν τα προνόμια που εξ αρχής είχε λάβει το νησί (απόλυτη θρησκευτική ελευθερία, πλήρης κοινοτική αυτοδιοίκηση, αντικατάσταση του φόρου της δεκάτης από άλλον ελαφρότερο, το λεγόμενο ταχρίλ, και παρουσία περιορισμένου αριθμού στρατιωτών στη φρουρά του νησιού).
Ο Αλέξανδρος Μαυρογορδάτος συγκαταλέγεται μεταξύ των πρώιμων εκπροσώπων του λεγόμενου Νεοελληνικού Διαφωτισμού -χρησιμοποιούμε συμβατικά τον όρο, μολονότι συντασσόμαστε απόλυτα με την άποψη του αειμνήστου δασκάλου μας π. Γεωργίου Μεταλληνού ότι ο όρος Νεοελληνικός Διαφωτισμός είναι μάλλον αδόκιμος.
ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ
Ο Α. Ν. Μαυρογορδάτος υπήρξε από τους γνωστότερους επιστήμονες γιατρούς του 17ου αιώνα σε όλη την Ευρώπη. Εγινε μάλιστα ιδιαίτερα γνωστός από τη διδακτορική διατριβή του με τίτλο Instrumentum Pneumaticum Circulandi Sanguinis sive modu usu pulmonum., δια της οποίας απεδείκνυε, με πειράματα σε ζώα, την κυκλοφορία του αίματος στους πνεύμονες. Το έργο εκδόθηκε στα λατινικά στην Μπολόνια το 1664 και επανεκδόθηκε στη Φραγκφούρτη το 1665 και στη Λειψία το 1682, εντυπωσιάζοντας τους επιστημονικούς κύκλους της εποχής.
Ομως το συγγραφικό του έργο δεν περιορίζεται στην Ιατρική. Συνέγραψε μελέτες για ποικίλα θέματα φιλοσοφικά, ιστορικά φιλολογικά, ακόμη και εκκλησιαστικά, όπως το «Εὐχαὶ εἰς τὸν Ὄρθρον καὶ τὸ Ἀπόδειπνον». Ξεχωριστή θέση ανάμεσά τους κατέχουν η ποιητική συλλογή «Ἄνθη Εὐλαβείας», καθώς και η πολιτική του πραγματεία «Τὰ Φροντίσματα». Όπως αναφέρει η κυρία κ. Αικατερίνη Μπεκιάρογλου-Εξαδακτύλου, ο Α. Μαυρογορδάτος, έχοντας αποκτήσει μεγάλη εμπειρία από την επικίνδυνη και δύσκολη ζωή που έζησε στην υπηρεσία του Οθωμανικού κράτους, με την απλή και πρακτική φιλοσοφία που αναπτύσσει στο έργο του αυτό, αποβλέπει στο να νουθετήσει και να προφυλάξει τους διαδόχους του από ατοπήματα.
ΠΡΟΤΥΠΟ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΦΑΝΑΡΙΩΤΕΣ
Ο Αλέξανδρος Μαυρογορδάτος ο εξ απορρήτων, άφησε αυτή τη ζωή στις 23 Δεκεμβρίου του 1709 στην Κωνσταντινούπολη, όπου και ετάφη, στον ναό της Αγίας Παρασκευής. Υπήρξε ένας εκ των πλέον μορφωμένων Ελλήνων της εποχής του και μέσω του αξιώματός του υπήρξε προστάτης και αρωγός του υπόδουλου Γένους και της Μητέρας Ορθόδοξης Εκκλησίας. Η πολιτική του σκέψη και δράση τον κατέστησε πρότυπο για τους μετά από αυτόν Φαναριώτες αξιωματούχους. Μετά τον Αλέξανδρο Μαυρογορδάτο των εξ Απορρήτων, το αξίωμα του Μεγάλου Δραγουμάνου βρισκόταν συνεχώς σε χέρια ελληνικά, ως τον ξεσηκωμό του 1821.
*Αναδημοσίευση από την εφημερίδα “Ορθόδοξη Αλήθεια”