Η Ιερά Μονή του Αγίου Νικολάου των Φιλανθρωπηνών είναι το σημαντικότερο μεταβυζαντινό μοναστήρι των Ιωαννίνων. Βρίσκεται στον γραφικότατο οικισμό του Νησιού, της λίμνης των Ιωαννίνων.
Η επωνυμία «Φιλανθρωπηνών» συνδέεται με την ομώνυμη αριστοκρατική οικογένεια, η οποία εγκαταστάθηκε στα Ιωάννινα το 1204, μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους. Γνωστή επίσης και ως «Μονή του Σπανού», η οικογένεια του οποίου την περίοδο της Τουρκοκρατίας (1430-1913) προσέφερε δωρεές στη Μονή.
Η Μονή ιδρύθηκε το 1291-1292 από τον ιερέα Μιχαήλ Φιλανθρωπηνό σε σημείο όπου πιθανώς προϋπήρχε άλλη μονή. Τον 16ο αιώνα, περίοδο ιδιαίτερης ακμής, επί ηγουμενίας Νεοφύτου και Ιωάσαφ Φιλανθρωπηνού, η Μονή ανακαινίζεται και τοιχογραφείται το καθολικό της. Στα τέλη του 19ου αιώνα φαίνεται να είναι πια εγκαταλελειμμένη και προσαρτάται στη γειτονική Μονή Ελεούσης.
Από την αρχική μονή σήμερα σώζεται μόνο το καθολικό. Αρχικά ήταν μια ξυλόστεγη βασιλική με νάρθηκα-λιτή στη δυτική πλευρά. Τον 16ο αιώνα η ξύλινη στέγη αντικαταστάθηκε με καμάρα και προστέθηκαν ο εξωνάρθηκας και οι πλαϊνοί νάρθηκες. Έτσι, το μνημείο πήρε τη μορφή τρίκλιτης βασιλικής με υπερυψωμένο το κεντρικό κλίτος.
Ιδιαίτερα σημαντικές είναι οι τοιχογραφίες του καθολικού οι οποίες τεχνοτροπικά ανήκουν στη λεγόμενη σχολή της «Βορειοδυτικής Ελλάδας». Χρονολογούνται στον 16ο αιώνα και αποτελούν έργο κορυφαίων Θηβαίων ζωγράφων, όπως ο Φράγκος Κατελάνος και οι αδελφοί Γεώργιος και Φράγκος Κονταρής. Ανάμεσα στα πλούσια θέματα περιλαμβάνονται σκηνές από τον Βίο του Χριστού, της Παναγίας και του Αγίου Νικολάου, σκηνές από την Παλαιά Διαθήκη και μαρτύρια αγίων. Ενδιαφέρουσα είναι η τοιχογραφία των επτά σοφών της αρχαίας Ελλάδας στον νότιο εξωνάρθηκα.
Σήμερα η μονή αποτελεί ίσως το σημαντικότερο αξιοθέατο του Νησιού των Ιωαννίνων, ενώ ο ναός λειτουργείται μόνο ορισμένες φορές το χρόνο.