Η συγγραφέας Νόελ Μπάξτερ αποκαλύπτει στην «Ο.Α» απόσπασμα της «Ρίμας της Φωτιάς». Ιταλός από την Πούντα περιγράφει το ορθόδοξο δράμα του ΄22 όπως το έζησε.
Η καταγραφή του βρέθηκε στις εργασίες συντήρηση της Κατεντράλε
Από τον ΣΩΤΗΡΗ ΛΕΤΣΙΟ
Στις ορθόδοξες ενορίες της Σμύρνης και την εικόνα που παρουσιάζουν σήμερα, αλλά και για τον πολυθρησκευτικό χαρακτήρα της πόλης πριν την Μικρασιατική Καταστροφή αναφέρεται στη συνέντευξη που έδωσε στην «Ορθόδοξη Αλήθεια» η κ. Νοέλ Μπάξερ, συγγραφέας και ιστορικός. Με αφορμή την συνέντευξη η «Ο.Α» φέρνει για πρώτη φορά στο φως της δημοσιότητας απόσπασμα ποιήματος ενός ανώνυμου καθολικού, το οποίο μας παραχώρησε η κ. Μπάξερ, και στο οποίο περιγράφεται με οδύνη και σπαραγμό το ορθόδοξο δράμα κατά την καταστροφή της Σμύρνης. Η κ. Μπάξερ έχει Ελληνίδα μητέρα και Βρετανό πατέρα εκ Σμύρνης. Σπούδασε ελληνική φιλολογία και αρχαιολογία, με μεταπτυχιακές σπουδές στη Βρετανία. Το 2022 βραβεύτηκε από την Εστία Νέας Σμύρνης για το μυθιστόρημά της: «Η Επιστροφή της Πηνελόπης–100 μέρες στη Σμύρνη», με κεντρικό θέμα το ταξίδι επιστροφής των απογόνων Σμυρνιών για την αναζήτηση της προσφυγικής ταυτότητάς τους στη χαμένη πατρίδα. Αγγλικανή στο θρήσκευμα και με ανατροφή στις ορθόδοξες εκκλησίες της Καβάλας όπου μεγάλωσε. Είναι επίσης τέως μέλος του συμβουλίου της αγγλικανικής εκκλησίας St Paul’s στην Αθήνα.
Επισκέπτεστε συχνά την Σμύρνη και ασφαλώς έχετε σχηματίσει μια εικόνα για το πώς είναι εκεί η κατάσταση. Οι ορθόδοξοι επισκέπτες τι να περιμένουν πως θα βρουν στη σημερινή Σμύρνη;
Στην προ της Μικρασιατικής Καταστροφής Σμύρνη, στον χριστιανικό Κάτω Μαχαλά, η κάθε γειτονιά ήταν η ενορία μιας ορθόδοξης εκκλησίας, η οποία χάριζε το όνομά της στη γειτονιά: συνοικία Αγ. Αικατερίνης, Αγ. Κωνσταντίνου, Αγ. Γεωργίου κ.α. Η ιστορική πραγματικότητα είναι πως η κάτω πόλη κατοικούνταν από Σμυρνιούς του ορθοδόξου δόγματος: Οι ορθόδοξοι ήταν πλειοψηφία στη δυτική πλευρά της πόλης, ενώ η ανατολική πλευρά κατοικείτο αποκλειστικά από ορθοδόξους. Η ανατολική πλευρά αποτέλεσε μεταγενέστερη προέκταση λόγω της ελληνικής μεταναστευτικής ροής που σημειώθηκε του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα. Αυτή η τεράστια περιοχή είναι που κάηκε στη Μεγάλη Φωτιά και αποτέλεσε τα Καμένα. Τα συντρίμμια από τους ναούς και τις οικίες του ποιμνίου μπαζώθηκαν, έγιναν επιχωματώσεις και εκεί ανεγέρθηκε η σύγχρονη πόλη που συναντάμε στο ταξίδι μας. Οι ορθόδοξες ενορίες υπάρχουν θαμμένες και αυτό έχει σημασία για μας, επειδή κάποιες φορές βαδίζοντας σε τουρκικές οδούς που δεν μας λένε τίποτα, κλείνοντας τα μάτια έχουμε την συγκλονιστική αίσθηση πως αφουγκραζόμαστε την ανάσα της χαμένης ενορίας.
Έχουν διασωθεί κάποιες ορθόδοξες εκκλησίες;
Καμία του ορθοδόξου δόγματος με εξαίρεση την εκκλησία του Αγίου Βουκόλου. Όλοι οι ορθόδοξοι ναοί κάηκαν ή ανατινάχτηκαν κατά την Καταστροφή. Ο μόνος που διασώθηκε είναι ο Αγ. Βουκόλος λόγω της γειτνίασής του πιθανώς με τις τουρκικές συνοικίες και χάρη στον ψηλό τοίχο του περιβόλου του, που θα αντιστάθηκε με επιτυχία στην επίθεση της φωτιάς. Ο Αγ. Βουκόλος σήμερα έχει απολέσει την εκκλησιαστική του παρουσία και έχει μετατραπεί σε χώρο πολιτιστικών εκδηλώσεων καθώς και σε δημοφιλές ιστορικό τουριστικό μνημείο. Επισκεπτόμενοι την εκκλησία αυτή μάς περιμένει η ευχάριστη έκπληξη της ανακάλυψης παλιών στοιχείων της από το ορθόδοξο παρελθόν, όπως τα σκαλοπάτια προς τον εξώστη. Είναι υπέροχη η αίσθηση πως πατούμε στα χνάρια των παλιών Σμυρνιών πιστών. Και μάλιστα πολλών γενεών πιστών! Επιπροσθέτως, μερικές αγιογραφίες υπάρχουν ακόμα, κακοποιημένες βάναυσα. Όμως υπάρχουν, τουλάχιστον αυτό, και είναι πολύ σημαντικό.
Με βάση αυτό που λέτε συμπεραίνω πως ο ορθόδοξος επισκέπτης μάλλον θα απογοητευτεί στη Σμύρνη. Πολλοί είναι αυτοί που το λένε όταν επιστρέφουν…
Δεν το συμμερίζομαι και επιτρέψτε μου να σας εξηγήσω το λόγο. Τις ορθόδοξες εκκλησιές της παλιάς Σμύρνης που χάθηκαν, τις μεταφέρουμε πίσω όλοι εμείς που επιστρέφουμε, επειδή τις έχουμε δει στις φωτογραφίες τους που κυκλοφορούν ευρέως στο διαδίκτυο και σε βιβλία. Στη ψυχή μας στέκονται όρθιες. Παρ όλη την απουσία ορθόδοξων ναών, από την πρώτη μέρα της επιστροφής μου είχα-και συνεχίζω να έχω-την αίσθηση πως αυτή η τουρκική πόλη έχει πολλή χριστιανοσύνη. Ειλικρινά, νομίζω πως στρίβοντας σε κάθε γωνιά στο κέντρο του Ιζμίρ, θα συναντήσω τη φιλόξενη πρόσοψη μιας ορθόδοξης εκκλησίας. Ενδεχομένως οι αρκετές παλιές χριστιανικές εκκλησίες άλλων δογμάτων, που υπάρχουν εκεί ακόμα διάσπαρτες, να δημιουργούν την προσδοκία πως κάπου εδώ γύρω υπάρχουν και οι ορθόδοξες. Υπήρχαν, αυτό είναι τεκμηριωμένο και δεν ακυρώνεται από τη βίαιη εξαφάνιση, η οποία αφορά μόνο τους οφθαλμούς.
«Δεν χρησιμοποίησε τη μητρική του γλώσσα αλλά τη γλώσσα των θυμάτων. Συνέπασχε ειλικρινά και αγνά. Τούτο μαρτυράει από τον πρώτο στίχο έως τον τελευταίο»
Αληθεύει πως η πολυπολιτισμική Σμύρνη είχε εκκλησίες από όλα τα χριστιανικά δόγματα;
Απολύτως. Ήταν πολυθρησκευτική και μάλιστα εν αρμονία. Μια ματιά αρκεί σε οποιονδήποτε από τους πολλούς χάρτες της Σμύρνης του 18ου, του 19ου και των δύο δεκαετιών του 20ου αιώνα για να διαπιστώσει κάποιος πως στην παλαιότερη δυτική πλευρά της κάτω πόλης προς τη θάλασσα-πίσω από τη φημισμένη Προκυμαία-διαφορετικές χριστιανικές εκκλησιές, ορθόδοξες, καθολικές, αγγλικανικές, αρμενικές κ.α ήταν κτισμένες δίπλα δίπλα. Π.χ στη συνοικία της Αγίας Αικατερίνης της Σμύρνης του ’22 υπήρχε και η Καθεδρική των Καθολικών Ιταλών, η Κατεντράλε, και ο καθολικός Aγ. Πολύκαρπος των Γάλλων Σμυρνιών, ο οποίος απείχε δυο βήματα από την ορθόδοξη μητρόπολη της Αγ. Φωτεινής, ενώ, από την άλλη μεριά, την βορεινή, στα σύνορα με την Πούντα, βρισκόταν η αγγλικανική του Αγ. Ιωάννη του Ευαγγελιστή. Από τις πέντε γειτόνισσες εκκλησιές που σας ανέφερα, η Αγ. Αικατερίνη και η Αγ. Φωτεινή είναι οι μόνες που δεν υπάρχουν σήμερα. Η Κατεντράλε και ο Αγ. Πολύκαρπος υπέστησαν σοβαρές ζημιές από τη φωτιά αλλά αποκαταστάθηκαν και λειτουργούνται ακόμα. Η αγγλικανική ήταν έξω από τα όρια της Φωτιάς.
Μπορείτε να μας εξηγήσετε τι εννοείτε με την φράση εν αρμονία πολυθρησκευτική;
Στη Σμύρνη συγκατοικούσαν άνθρωποι από διαφορετικά μέρη του κόσμου. Η αρμονική συμβίωση επιτεύχθηκε με την πάροδο του χρόνου σε όλους τους τομείς της ζωής, και οπωσδήποτε συνέργησαν σε αυτό οι κοινοί στόχοι της προόδου και της ευημερίας. Από την άλλη μεριά, στην τότε Σμύρνη οι μεικτοί γάμοι ήταν συνηθισμένοι κι αποδεκτοί, από τις πρώτες κιόλας εγκαταστάσεις. Ειδικά στην αρχή ήταν αναγκαίο καθώς πλειοψηφούσαν οι άρρενες στους Ευρωπαίους μετοίκους. Τότε αρκετές Αρμενοπούλες και Ελληνίδες μπήκαν νύφες σε δυτικοευρωπαϊκά σόγια. Η εικόνα που μου μεταφέρουν οι σημερινοί Σμυρνιοί Λεβαντίνοι από τη ζωή των προγόνων τους είναι ενδιαφέρουσα: Βγαίνοντας από το σπίτι της μια χριστιανική οικογένεια την Κυριακή προκειμένου να εκκλησιαστούν τα μέλη της, άλλος τράβαγε αριστερά κι άλλος δεξιά στο δρόμο! Αυτό ακριβώς συνέβαινε και στη δική μου σμυρναίικη οικογένεια. Ο Σμυρνιός παππούς μου αγγλικανός, η Σμυρνιά γιαγιά μου καθολική, αλλά θα μπορούσε κάλλιστα να ήταν ορθόδοξη όπως η μητέρα μου. Πολλοί φίλοι τους ήταν ορθόδοξοι. Εκκλησιαζόντουσαν στην ίδια γειτονιά αλλά όχι στην ίδια εκκλησία. Οι Σμυρνιοί ζούσαν αρμονικά ο καθένας με την πίστη και το τυπικό του δόγματός του. Θα ήθελα να αναφέρω και μια όμορφη θρησκευτική εικόνα, που έχουμε την τύχη να έχει διασωθεί σε φωτογραφία καθώς και σε περιγραφές προσφύγων: ο εορτασμός του ελληνικού Πάσχα και η περιφορά του Επιταφίου στους δρόμους της γειτονιάς. Περνούσαν μπροστά και από μη ορθόδοξα σπίτια, όπως ήταν φυσικό. Κανείς δεν ενοχλείτο.Το αντίθετο, οι χριστιανοί Σμυρνιοί των άλλων δογμάτων το θαύμαζαν, δεν είχαν εκείνοι τέτοιο! Συμμετείχαν ως θεατές.
Έχετε στην κατοχή σας ένα άγνωστο σε μας ποίημα, που γράφτηκε στην Καταστροφή του ’22 από κάποιον ανώνυμο καθολικό Σμυρνιό. Υπήρξε αυτός μάρτυρας του ορθοδόξου δράματος και το περιέγραψε μάλιστα στην ελληνική γλώσσα. Μπορείτε να μας αποκαλύψετε περισσότερα γι’ αυτό;
Με οδύνη και σπαραγμό περιέγραψε, στα σμυρναίικα της εποχής και του τόπου του, τι είδε. Δεν χρησιμοποίησε τη μητρική του γλώσσα αλλά τη γλώσσα των θυμάτων. Συνέπασχε ειλικρινά και αγνά. Τούτο μαρτυράει από τον πρώτο στίχο έως τον τελευταίο το μακροσκελές ποίημά του, που πρόκειται για έπος. Ο τίτλος του είναι η Ρίμα (ποίημα ομοιοκατάληκτο δηλαδή) της Φωτιάς. Ο ποιητής είναι ανώνυμος και παραμένει άγνωστος, μπορούμε μόνο να εικάσουμε γι’ αυτόν πως ήταν Ιταλός καθολικός, όχι πλούσιος επειδή χρησιμοποίησε ταπεινό χαρτί, ότι κατοικούσε στην Πούντα όπου διέμεναν πολλοί Ιταλοί και ότι βρισκόταν στη Σμύρνη μεγάλο χρονικό διάστημα. Ίσως να γεννήθηκε και εκεί, επειδή τα σμυρναίικά του είναι άπταιστα. Χρησιμοποίησε και αυτός, όπως οι Λεβαντίνοι, τη φραγκοχιώτικη γραφή. Ελληνική δηλαδή γλώσσα γραμμένη με το λατινικό αλφάβητο. Γνωρίζουμε γι’ αυτόν ακόμα πως σίγουρα ήταν θρήσκος-καθώς η πίστη του είναι διάχυτη στη Ρίμα του-και ότι είχε επισκεφθεί ορθόδοξες εκκλησιές. Τουλάχιστον την Αγ. Αικατερίνη της οποίας περιγράφει το ωραίο εικονοστάσιο λυπούμενος που χάθηκε. Η ιστορία του ποιήματος είναι επίσης συναρπαστική: ο άνδρας αυτός δίπλωσε καλά το ποίημά του και το έκρυψε, ως ανάθεμα το δίχως άλλο, στην Κατεντράλε, την εκκλησία του, κατά άλλους σε σχισμή ανάμεσα στις πέτρες του εξωτερικού τοίχου και κατ’ άλλους σε στασίδι στο εσωτερικό της. Βρέθηκε κατά τις εργασίες αποκατάστασης της Κατεντράλε μετά τη φωτιά. Οι Λεβαντίνοι της Σμύρνης το φύλαξαν βέβαια ως πολύτιμο κειμήλιο της κοινότητάς τους. Χάρη σε ένα διακεκριμένο μέλος της, τον κ. Πήτερ Πάπι, έφτασε στα χέρια μου.
Πού μπορούμε να το βρούμε στην Ελλάδα;
Θα παρουσιαστεί για πρώτη φορά στο ελληνικό κοινό την Τετάρτη 7 Φεβρουαρίου στις 18:00 στη διάλεξή μου στην Εστία Νέας Σμύρνης. Επίλεξα την Εστία γιατί η Ρίμα ανήκει και στους πρόσφυγες Σμυρνιούς. Δικαιωματικά. Ηθικώς. Η διάλεξη θα μεταδοθεί και διαδικτυακά, μέσω του ιστότοπου της Εστίας, για τους μη Αθηναίους.
«Λυπημένη, βλέπει τριγύρω τα γκρεμιά της και κλαίει»
Μπορούμε να έχουμε μια πρόγευση;
Μετά χαράς. Να τι έγραψε ο μάρτυρας-ποιητής για τις εκκλησιές!
«Εκεί που σταματήσαμε ας ξαναπάμε πάλι,
δια να παρατηρήσομε λίγο τη Cathedrali,
έμεινε ολομόναχη, Θλιμμένη, Λυπημένη,
βλέπει τριγύρω τα γκρεμιά της και κλαίει η καημένη,
γυρεύει τους γειτόνους της, κι όλη την Ενορία,
τίποτα δεν της έμεινε, μόνον τα δυο Μνημεία.
Και ο Σταυρός στο περιβόλι,
είναι η συντροφιά της όλη.
Πάμε απ’ τα Βογιατζήδικα, του Ζέρβα και του Δήνα,
να ρίξουμε και μια ματιά στην Άγια Κατερίνα,
πάει η ωραία Εκκλησιά, με το προαύλιό της,
με τα χρυσά κονίσματα, και το καμπαναριό της,
με τους ωραίους δρόμους της και όλα τα καλά της,
πάει εχάθηκε κι αυτή και όλα τα παιδιά της.
Έμεινε ερημωμένη
σαν Παρθένα λυπημένη.
Ω Σμύρνη που ήσουν ξακουστή, σε Ανατολή και Δύση,
και τώρα όποιος θα σε δει, δεν θε να σε γνωρίσει,
πού είναι όλα τα κτίρια σου, η ωραία Προκυμαία,
πού ‘ν τα Ξενοδοχεία σου, όλα είναι καμένα,
πού είναι οι ωραίες Εκκλησιές, πού είναι τα Σχολειά σου,
πού είναι τα παιδάκια σου, Είναι στη Ξενιτιά.
*Αναδημοσίευση από “Ορθόδοξη Αλήθεια”