Ο Κωνσταντίνος Κιουρκτσόγλου αδυνατούσε να πληρώσει το βαρλίκι, τον φόρο περιουσίας που επέβαλαν οι Τούρκοι στις μειονότητες το 1942, εξορίστηκε στο Ασκαλε και έγραψε σε ημερολόγιο με κίνδυνο της ζωής του, την οδυνηρή εμπειρία του
«Πέρα από τα γεγονότα είναι η αξιοπρέπεια με την οποία οι εξόριστοι αντιμετώπιζαν τη σκληρή μοίρα τους. Δεν κλαίγονταν, δεν μοιρολογούσαν, απλώς προσπαθούσαν να επιβιώσουν χωρίς να χάσουν την ανθρωπιά και τις αξίες τους. «Εκκλησιάζονταν» χωρίς εκκλησία και παπά, ψέλνοντας τα τροπάρια μόνοι τους»
Τον Νοέμβριο του 1942, ενώ η Ελλάδα βρίσκεται υπό την κατοχή των δυνάμεων του Άξονα, η Τουρκία επιβάλλει έναν κεφαλικό φόρο (Βαρλίκι), με τον νόμο 4305/1942 σε βάρος του μη μουσουλμανικού πληθυσμού της και όσοι δεν κατάφεραν να τον πληρώσουν οδηγήθηκαν στα εργατικά τάγματα, στην ενδοχώρα της Τουρκίας (Ερζουρούμ).
Πολλοί απ’ αυτούς άφησαν εκεί την τελευταία τους πνοή. Το ιστορικό αυτό γεγονός δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό. Η Ελλάδα βρισκόταν τότε υπό γερμανική κατοχή, γεγονός που δεν της άφηνε τα περιθώρια οποιασδήποτε αντίδρασης.
Ενας από τους Ρωμηούς που οδηγήθηκαν στα τάγματα εργασίας επειδή αδυνατούσε να πληρώσει τον φόρο του, ήταν ο Κωνσταντίνος Κιουρκτσόγλου. Ο Κιουρκτσόγλου επέζησε από τα τάγματα. Με κίνδυνο της ζωής του κατόρθωσε να κρατήσει ένα ημερολόγιο στο οποίο καταγράφει την φοβερή εκείνη εμπειρία του. Το ημερολόγιο έχει γραφτεί στα τουρκικά, στα ελληνικά και στο λεγόμενο «καραμανλίδικο» γλωσσικό μόρφωμα.
Το Ελληνικό Ίδρυμα Ιστορικών Μελετών (ΙΔ.ΙΣ.ΜΕ.), στο πλαίσιο των ποικίλων κι αξιόλογων δραστηριοτήτων του, στις οποίες περιλαμβάνονται και εκδόσεις επιστημονικών και λογοτεχνικών βιβλίων, καθώς και η δημιουργία ιστορικών ντοκιμαντέρ, εξέδωσε σε βιβλίο και κυκλοφόρησε πρόσφατα σε ντοκιμαντέρ το ημερολόγιο του Κ. Κιουρτσόγλου, με τον τίτλο: «Στην Εξορία, Ερζερούμ -΄Ασκαλε 1943».
Το ντοκυμαντέρ παρουσιάστηκε τον Ιούνιο από το Ελληνικό Ίδρυμα Ιστορικών Μελετών σε συνεργασία με τη Μικρασιατική Στέγη Κορίνθου στην Αίθουσα «Αγίου Χρυσοστόμου Σμύρνης», του Ι. Ν. Κοιμήσεως Θεοτόκου Ιωνίας Κορίνθου. Το ντοκιμαντέρ έχει κερδίσει το Α΄ Βραβείο, στο Διεθνές Κινηματογραφικό Φεστιβάλ της Δράμας και Βραβείο Καλύτερης Μουσικής, για τη μουσική της Ελένης Καραΐνδρου, στο Κινηματογραφικό Φεστιβάλ του Λονδίνου.
Η σκηνοθέτης Ειρήνη Σαρίογλου, γραμματέας του ΙΔΙΣΜΕ, η οποία διδάσκει σε Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης, για τη δημιουργία του ντοκιμαντέρ ταξίδεψε πολλές φορές όχι μόνο στην Πόλη, αλλά και στο Ερζερούμ, -με ειδική άδεια, καθώς μέχρι σήμερα θεωρείται στρατιωτική περιοχή- για να πάρει συνεντεύξεις. Αξίζει να σημειωθεί ότι συνεργάστηκε και με Τούρκους ιστορικούς, πολλοί εκ των οποίων έχουν τη διάθεση να ερευνήσουν τα ιστορικά γεγονότα, με μια αντικειμενική ματιά. Η κυρία Σαρίογλου μας μίλησε για το ιστορικό αυτό γεγονός και τα όσα μας είπε παρουσιάζουμε στη συνέντευξη που ακολουθεί.
Κυρία Σαρίογλου, τι ακριβώς ήταν ο κεφαλικός φόρος γνωστός ως Βαρλίκι, που επεβλήθη το 1942 στην Τουρκία;
Ήταν ένας φόρος περιουσίας που επιβλήθηκε από το τουρκικό κράτος στις μειονότητες τον Νοέμβριο του 1942. Η επίσημα δηλωμένη πρόθεση της τουρκικής κυβέρνησης ήταν να φορολογήσει το μεγάλο κεφάλαιο για να αντιμετωπίσει τις αυξημένες ανάγκες της χώρας εν καιρώ πολέμου. Η αιτιολογία αυτή ήταν όμως προσχηματική, γιατί στην πραγματικότητα φορολογήθηκαν μόνον οι μειονότητες: Ρωμιοί, Αρμένιοι και Εβραίοι. Και αυτό, γιατί ο αδήλωτος σκοπός της κυβέρνησης ήταν ο εκτουρκισμός του κεφαλαίου διαμέσου της αρπαγής των περιουσίων των μειονοτήτων.
Αφορούσε όλους τους μη μουσουλμανικούς πληθυσμούς; Πού απέβλεπε εν τέλει;
Ναι, ο σκοπός ήταν ο βίαιος εκτουρκισμός του κεφαλαίου διαμέσου της αρπαγής των περιουσίων των μειονοτήτων. Ο τότε πρωθυπουργός της Τουρκίας Σουκρού Σαράτσογλου είχε πει απερίφραστα σε ένα Υπουργικό Συμβούλιο ότι στόχος του φόρου περιουσίας ήταν «να περιέλθει η τουρκική αγορά στους Τούρκους». Ο φόρος ήταν πολλαπλάσιος της κινητής και ακίνητης περιουσίας τού κάθε φορολογούμενου και ήταν καταβλητέος εφάπαξ. Αν ο φορολογούμενος δεν μπορούσε να πληρώσει, η περιουσία του έβγαινε σε πλειστηριασμό και αν το ποσό του πλειστηριασμού δεν κάλυπτε τον φόρο, τότε ο φορολογούμενος εξοριζόταν στο Άσκαλε, ένα μεγαλοχώρι έξω από το Ερζουρούμ, για να εξοφλήσει το υπόλοιπο χρέος του στα τάγματα καταναγκαστικής εργασίας. Το σχέδιο της κυβέρνησης Σαράτσογλου βασιζόταν στο γερμανικό μοντέλο της οικονομικής εξόντωσης των Εβραίων της Γερμανίας. Ένα από τα πρώτα μέτρα που είχε πάρει το ναζιστικό καθεστώς ήταν η δήμευση των περιουσιών των Εβραίων της Γερμανίας. Εξάλλου, ο Σαράτσογλου, αλλά κυρίως ο πρόεδρος της Δημοκρατίας Ισμέτ Ινονού ήταν μεγάλοι θαυμαστές των Γερμανών.
«Καταγράφει την τραγωδία χωρίς συναισθηματισμούς, σαν παρατηρητής»
Πείτε μας λίγα λόγια για το ημερολόγιο του Ρωμηού Κωνσταντίνου Κιουρκτσόγλου.
Το ημερολόγιο του Κωνσταντίνου Κιουρκτσόγλου καλύπτει όλη αυτή την οδυνηρή εμπειρία. Αρχίζει στις 21 Ιανουαρίου 1943 με την κατάσχεση του σπιτιού του και τελειώνει στις 30 Δεκεμβρίου 1943 με την επιστροφή του στην Πόλη. Ο Κιουρκτσόγλου καταγράφει τα γεγονότα αυτής της τραγωδίας χωρίς συναισθηματισμούς, χωρίς να παρασύρεται σε εξάρσεις, σχεδόν με το ουδέτερο βλέμμα ενός παρατηρητή. Αυτό το ουδέτερο ύφος δεν το χάνει ούτε όταν μιλάει για τα καψώνια που κάνουν στους εξόριστους οι Τούρκοι αξιωματικοί, υπαξιωματικοί ή δημόσιοι υπάλληλοι ούτε όταν περιγράφει την ταφή κάποιου εξόριστου, ο οποίος άφησε τα κόκαλά του στον τόπο της εξορίας.
«Δεν υπάρχει φαγητό και ψωμί», σημειώνει κάθε δεύτερη μέρα, αλλά έτσι ψυχρά, χωρίς άλλο σχόλιο. Εκείνο που αναδύεται ανάγλυφο από το ημερολόγιο του Κωνσταντίνου Κιουρκτσόγλου, πέρα από τα γεγονότα είναι η αξιοπρέπεια με την οποία οι εξόριστοι αντιμετώπιζαν τη σκληρή μοίρα τους. Δεν κλαίγονταν, δεν μοιρολογούσαν, απλώς προσπαθούσαν να επιβιώσουν χωρίς να χάσουν την ανθρωπιά και τις αξίες τους. «Εκκλησιάζονταν» τη Μεγάλη Παρασκευή και την Ανάσταση, χωρίς εκκλησία και παπά, ψέλνοντας τα τροπάρια μόνοι τους. Από την άλλη, στο Άσκαλε επιβεβαιώνεται μέχρις ενός σημείου ότι οι συνθήκες της επιβίωσης δεν ενισχύουν μόνο την αλληλεγγύη, αλλά και την αποδυναμώνουν. Επανειλημμένα ο Κιουρκτσόγλου παραπονιέται ότι οι Αρμένιοι ενδιαφέρονται μόνο για τους ομοεθνείς τους και αδιαφορούν για τους ομόθρησκούς τους Ρωμιούς. Ο ίδιος πάντως, ακόμα κι όταν επιστρέφει στην Πόλη χωρίς να του έχει μείνει τίποτα, και ενώ ψάχνει για δουλειά, δεν χάνει την αισιοδοξία του και την πίστη του.
Έκδηλη αγωνία, απόγνωση και το άγνωστο μέλλον που φαίνεται να τον βασανίζει!
Πείτε μας λίγα λόγια για το ομώνυμο ντοκιμαντέρ.
Οπως ανέφερα και παραπάνω τον Νοέμβριο του 1942 η τουρκική κυβέρνηση των Ινονού-Σαράτσογλου επέβαλε τον δυσβάσταχτο κεφαλικό φόρο, το Βαρλίκι (φόρος περιουσίας) με κραυγαλέα μεροληπτικότητα σε βάρος του μη μουσουλμανικού πληθυσμού της χώρας. Όσοι δεν κατάφεραν να καταβάλουν αυτόν τον φόρο περιουσίας οδηγήθηκαν στα εργατικά τάγματα στην ενδοχώρα της Τουρκίας (Ερζουρούμ/Άσκαλε).
Ένας απ αυτούς, ο Κωνσταντίνος Κιουρκτσόγλου στο χειρόγραφο ημερολόγιό του που διασώθηκε, περιγράφει με άμεσο και λιτό τρόπο τις συνθήκες διαβίωσης των υπόχρεων του φόρου περιουσίας στην εξορία. Το ντοκιμαντέρ παρουσιάζει τις οδυνηρές διαστάσεις αυτής της τραγικής εμπειρίας και φέρνει στο φως μια άγνωστη πτυχή της πρόσφατης ιστορίας μας
Ποιο είναι εκείνο το στοιχείο που κάνει αυτό το ημερολόγιο να ξεχωρίζει;
Η μαρτυρία του Κ. Κιουρκτσόγλου έχει ιδιαίτερη σημασία επειδή καταγράφει την περίοδο αυτή από την αρχή (Ιανουάριος 1943) μέχρι τέλους (Δεκέμβριος 1943). Οι περιγραφές του διαπνέονται άλλοτε από έκδηλη αγωνία, άλλοτε από απόγνωση και άλλοτε από ειρωνική διάθεση προς το καθεστώς. Πολλές είναι οι φορές, όπου το άγνωστο μέλλον φαίνεται να τον βασανίζει.
Ποια είναι η γενική εικόνα που αποκομίζει ο αναγνώστης από το ημερολόγιο αυτό;
Το χειρόγραφο ημερολόγιο του Κ. Κιουρκτσόγλου καταγράφει κυρίως την καθημερινή ζωή των εξορίστων χωρίς περιττούς συναισθηματισμούς αλλά με φανερή την πίκρα που νιώθει ο ίδιος για το παράλογο της οδυνηρής αυτής εμπειρίας. Η, πολλές φορές, απόμακρη και ψυχρή του ματιά τον μετατρέπει συχνά από εξόριστο σε αντικειμενικό παρατηρητή των γεγονότων. Η μαρτυρία του αναδεικνύει με σαφή και ακέραιο τρόπο τις συνθήκες διαβίωσης των υπόχρεων στην εξορία, τις πολλαπλές προκλήσεις και κακουχίες, την έλλειψη φαγητού, τις αντίξοες καιρικές συνθήκες, την εκμετάλλευση και την αταξία που επικρατούσαν στα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας του Ασκαλε. Αν και ο ίδιος αποφεύγει να διατυπώνει προσωπικές του απόψεις, ωστόσο συχνά εκφράζει την απόγνωσή του με το αδιέξοδο που νιώθει να τον περικυκλώνει…
Να αναφερθεί ότι σήμερα, δύο από τις μεγαλύτερες σε ισχύ και πλούτο οικογένειες της Τουρκίας, έχουν παραδεχθεί ότι δημιούργησαν την περιουσία τους από τις περιουσίες των μειονοτήτων που απέσπασαν με τον ληστρικό φόρο του 1942! Ωστόσο και παρ’ όλο που αποδεικνύεται η στάση της τότε τουρκικής ηγεσίας απέναντι στις μη μουσουλμανικές κοινότητες από ιστορικές πηγές και μαρτυρίες ζώντων, ακόμη δεν έχει γίνει καμία συζήτηση για διεκδικήσεις.
ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ
Αξίζει να σημειωθεί ότι το ντοκιμαντέρ «Στην Εξορία- Ερζερούμ Άσκαλε 1943» έλαβε τις εξής διακρίσεις: 1. Βραβείο Καλύτερης Μουσικής στο 5ο Διεθνές Κινηματογραφικό Φεστιβάλ του Λονδίνου – Οκτώβριος 2012, Λονδίνο 2. Εύφημος Μνεία από τον «ΑΓΩΝ» στην 8η Διεθνή Συνάντηση Αρχαιολογικής Ταινίας του Μεσογειακού Χώρου – Μάιος 2010, Αθήνα 3. Α’ Βραβείο Καλύτερου Ντοκιμαντέρ στο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Δράμας – Σεπτέμβριος 2010, Δράμα.
Γιάννης Ζαννής
*Αναδημοσίευση από την εφημερίδα “Ορθόδοξη Αλήθεια”