Ο γλωσσολόγος Χριστόφορος Χαραλαμπάκης μιλά για το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών, τη σπουδαία συμβολή των ιερατικών κειμένων και τους ξένους όρους που χρησιμοποιούμε καθημερινά για πρακτικούς λόγους
«Με σαγηνεύουν τα μονοσύλλαβα επιφωνήματα, όπως τα α!, αχ!, ωχ! που εκφράζουν πλήθος αισθημάτων και συναισθημάτων. Το επιφώνημα ε! έχει 17 σημασίες τις οποίες δεν καταγράφει κανένα λεξικό. Εξίσου με γοητεύουν οι δισύλλαβες λέξεις, η ‘μια σταλιά’ λέξεις»
«Δεν νομίζω ότι συρρικνώνεται η γλώσσα μας. Το αντίθετο ακριβώς συμβαίνει. Εμπλουτίζεται καθημερινά με νέους όρους»
«Ενα σύγχρονο Ανθολόγιο εκκλησιαστικών κειμένων», με κατάλληλο σχολιασμό, αποτελεί σοβαρό κενό στην εκπαίδευσή μας»
Από τον ΣΩΤΗΡΗ ΛΕΤΣΙΟ
Στην εκτίμηση ότι η ελληνική γλώσσα εμπλουτίζεται καθημερινά με νέους όρους ανταποκρινόμενη πλήρως στις σύγχρονες επικοινωνιακές ανάγκες προβαίνει μιλώντας στην «Ορθόδοξη Αλήθεια» ο κ. Χριστόφορος Χαραλαμπάκης, ομότιμος καθηγητής γλωσσολογίας του ΕΚΠΑ και συντάκτης-επιμελητής του Χρηστικού Λεξικού της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών.
Αναφερόμενος στο εν λόγω λεξικό ο κ. Χαραλαμπάκης εκφράζει την ικανοποίησή του για την υποδοχή που έτυχε τόσο από τους εκπαιδευτικούς όσο και από το ευρύτερο κοινό. Μιλά επίσης για τη γοητεία που ασκούν πάνω του οι λέξεις, ενώ τονίζει και την συμβολή των ιερατικών κειμένων στην διαμόρφωση της νεοελληνικής γλώσσας. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι ο κ. Χαραλαμπάκης εκλέχτηκε το 2013 ισόβιο μέλος της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής, διευθυντής της οποίας υπήρξε επί 14 συναπτά έτη ο Αγιος Νεκτάριος.
Μετά από σχεδόν 100 χρόνια καλύψατε την έδρα της Γλωσσολογίας στην Ακαδημία Αθηνών, την οποία κατείχε ο αείμνηστος Γεώργιος Χατζιδάκις. Η απουσία ενός γλωσσολόγου από την Ακαδημία πιστεύετε ότι είχε αρνητικές επιπτώσεις;
Διαδεχόμενος στην Ακαδημία Αθηνών, ύστερα από 81 χρόνια, τον πατέρα της ελληνικής γλωσσολογίας Γεώργιο Χατζιδάκι (γεννήθηκε το 1848 και εγώ ακριβώς 100 χρόνια αργότερα), θεωρώ ότι με ανέλπιστο τρόπο η θεά Τύχη μου έκλεισε προκλητικά το μάτι, αναλαμβάνω όμως παράλληλα τη βαριά ευθύνη να προτείνω λύσεις για την απρόσκοπτη έκδοση του Ιστορικού Λεξικού. Η Ακαδημία προσπάθησε να καλύψει το κενό του γλωσσολόγου, υπήρξαν όμως δύο άγονες προκηρύξεις (1980, 1982), ενώ το 2006 προτάθηκε στην Τάξη των Γραμμάτων και των Καλών Τεχνών η προκήρυξη έδρας γλωσσολογίας, αλλά η πρόταση δεν εγκρίθηκε. Το 2019 η Ολομέλεια της Ακαδημίας απέρριψε την ίδρυση έδρας νεοελληνικής διαλεκτολογίας. Το κενό του γλωσσολόγου κάλυψε επαρκώς ο ακαδημαϊκός Αγαπητός Τσοπανάκης (1984-2005). Πολύτιμες υπηρεσίες προσφέρει από το 2011 και για θέματα γλώσσας ο ακαδημαϊκός, λαμπρός κλασικός φιλόλογος και διευθυντής του Τμήματος Γλωσσολογίας του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, Αντώνιος Ρεγκάκος.
Πώς οδηγηθήκατε στη σύνταξη του Χρηστικού Λεξικού της Νεοελληνικής Γλώσσας και ποια η σημασία του;
Δεν ζήτησα εγώ από την Ακαδημία Αθηνών να συντάξω ένα νέο λεξικό, δεν τόλμησα ούτε να το σκεφτώ. Η ολομέλεια της Ακαδημίας Αθηνών (42 συνολικά Ακαδημαϊκοί) μου ανέθεσε ομόφωνα το 2003 τη σύνταξη ενός λεξικού με διεθνείς προδιαγραφές που θα απεικονίζει την πραγματική χρήση της γλώσσας. Ορισμένοι προσπάθησαν να σταματήσουν το εγχείρημα, αλλά δεν τα κατάφεραν χάρη σε τρία φωτισμένα μυαλά: τον Γρηγόριο Σκαλκέα και τον Νικόλαο Ματσανιώτη, πρόεδρο και γενικό γραμματέα, αντίστοιχα, της Ακαδημίας Αθηνών. Ο Βασίλειος Πετράκος, ο νέος γενικός γραμματέας, υπήρξε τελικά ο στυλοβάτης του Λεξικού και ο μόνος που παρακολουθούσε και ενίσχυε την εκπόνησή του από το 2003 ως το 2014, έτος έκδοσής του. Ο Αντώνιος Ρεγκάκος, πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών το 2022, και ο Ακαδημαϊκός Θεόδωρος Παπαγγελής, πρόεδρος του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για να προσφέρει η Ακαδημία στον ελληνικό λαό δωρεάν την ηλεκτρονική του μορφή. Απερίγραπτη ήταν η συγκίνηση και η τιμή που ένιωσα, όταν διάβασα τις εκτενείς επαινετικές επιστολές για το Χρηστικό Λεξικό που ένιωσαν την ανάγκη να στείλουν στην Ακαδημία Αθηνών ο οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως κ. Βαρθολομαίος και ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ. Ιερώνυμος ο Β΄.
Το λεξικό αυτό έχει τύχει της αποδοχής που θα πρέπει να έχει στην ελληνική κοινωνία;
Η αποδοχή του λεξικού, τόσο από τους ειδικούς όσο και από τους μάχιμους εκπαιδευτικούς, υπερέβη τις προσδοκίες μου. Μεγάλη ήταν και η υποδοχή του από τα έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα επικοινωνίας όπως και από το ευρύτερο κοινό. Από το βιβλιοπωλείο της Ακαδημίας το προμηθεύτηκαν με μόλις 35 ευρώ πολλοί δάσκαλοι και φιλόλογοι. Πρόκειται για πολυτελή έκδοση μεγάλου σχήματος δύο χιλιάδων περίπου σελίδων με έγχρωμα λήμματα σε πανάκριβο χαρτί βίβλου, με εξώφυλλο ειδικής παραγγελίας από την Ολλανδία και χειροποίητη βιβλιοδεσία με κλωστοραφή. Αν ήθελε η Ακαδημία να καλύψει τα έξοδά της, η τιμή πώλησης κάθε αντίτυπου θα ήταν 350 ευρώ. Η έκδοση αυτή, η οποία έχει εξαντληθεί εδώ και δυο χρόνια, έχει συλλεκτική αξία. Η έντυπη δεύτερη έκδοση προβλέπεται να κυκλοφορήσει εντός του 2023.
Το τελευταίο διάστημα παρατηρείται υπέρμετρη χρήση της αγγλικής γλώσσας εις βάρος της ελληνικής στον δημόσιο λόγο. Π.χ., ακούμε για fuel pass, για market pass κ.α. Είμαστε αντιμέτωποι με το φαινόμενο συρρίκνωσης της ελληνικής ως επίσημης γλώσσας;
Το Υπουργείο Ανάπτυξης και Επενδύσεων εισήγαγε ξένους όρους στην «πλατφόρμα» του vouchers.gov.gr για καθαρά πρακτικούς λόγους. Το Fuel Pass καλύπτει τον μακρόσυρτο ορισμό «μέτρο ενίσχυσης φυσικών προσώπων και ελεύθερων επαγγελματιών για την αντιμετώπιση της αύξησης κόστους καυσίμων κίνησης». Το Market Pass αντικαθιστά το ερμήνευμα «μέτρο ενίσχυσης των νοικοκυριών, με σκοπό την κάλυψη μέρους του αυξημένου κόστους αγορών, ιδίως ειδών διατροφής, λόγω της σημαντικής αύξησης του δείκτη τιμών καταναλωτή». Ο όρος household basket είναι ευρύτερα γνωστός ως «καλάθι του νοικοκυριού», στην ουσία είναι «καλάθι κατά του πληθωρισμού» (inflation basket) και σε πιο εξευγενισμένη μορφή «καλάθι αγαθών και υπηρεσιών» (basket of goods and services). Το ίδιο Υπουργείο θέλει να αποφύγει τη λέξη σούπερ μάρκετ, αλλά δεν είναι καθόλου εύκολο. Το ονομάζει ανακριβώς «αλυσίδα λιανικής πώλησης» για να προσθέσει επεξηγηματικά σε παρένθεση την ξένη λέξη supermarket. Τα κούκις, αγγλ. cookies, αρχικά τα αθώα στρογγυλά αφράτα μπισκότα, καθιερώθηκαν διεθνώς ως αμερικανισμός από το 1987, με τη σημασία «αρχεία κειμένου που πιστοποιούν την ταυτότητα υπολογιστή, επιτρέποντας στον διακομιστή να απομνημονεύει τα προσωπικά δεδομένα, να συγκρατεί τις προτιμήσεις και να καταγράφει τη διαδικτυακή συμπεριφορά του χρήστη». Το επίσημο κράτος τα αναφέρει με την ανακριβή νεοελληνική μετάφραση «μηχανισμοί ιχνηλάτησης». Στη συνέχεια όμως αναφέρεται σε αυτά με το ξενόγλωσσο cookies. Δεν νομίζω ότι συρρικνώνεται η γλώσσα μας. Το αντίθετο ακριβώς συμβαίνει. Εμπλουτίζεται καθημερινά με νέους όρους, ανταποκρινόμενη πλήρως στις σύγχρονες επικοινωνιακές ανάγκες.
«Η ετυμολογία της λέξης Θεός, η οποία μαρτυρείται ήδη στη γραμμική γραφή Β ως te-o, παραμένει άλυτο μυστήριο»
Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες;
Οι περισσότεροι Αγγλισμοί της Νεοελληνικής έχουν γίνει δεκτοί σε όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές γλώσσες, είναι διεθνισμοί, πολλοί από τους οποίους σε δυο γενιές δεν θα ενοχλούν κανένα. Ο πόλεμος εναντίον των ξένων λέξεων έχει μακρά παράδοση στην Ευρώπη παρά το γεγονός ότι οι ξενισμοί αποτελούν χαρακτηριστικό γνώρισμα της εξελικτικής πορείας όλων των γλωσσών. Κατά το πρότυπο της Academia della Crusca (Φλωρεντία, 1582-1583) η οποία απέβλεπε στην «καθαρότητα» της γλώσσας (crusca είναι το πίτουρο, οπότε τονίζεται ο διαχωρισμός από το αλεύρι), οι Γερμανοί ίδρυσαν στη Βαϊμάρη το 1617 την πρώτη γλωσσική εταιρεία με την ονομασία Fruchtbringende Gesellschaft προβάλλοντας ως πρότυπο τον «γλωσσικό πατριωτισμό». Όσες εταιρείες, στην Ελλάδα ή το εξωτερικό, αποσκοπούν στην προστασία της γλώσσας και την εξάλειψη ή τον περιορισμό των ξένων λέξεων, έχουν πενιχρά αποτελέσματα ή μένουν απλώς στα χαρτιά.
Υπάρχουν κάποιες λέξεις οι οποίες, κατά την πολυετή θητεία σας στον τομέα της γλωσσολογίας, σας απασχόλησαν περισσότερο από κάποιες άλλες; Και οι οποίες -θα λέγαμε- ότι αποτέλεσαν ευχάριστο αίνιγμα από το οποίο δεν θα θέλατε ποτέ να απαλλαγείτε;
Θα εκπλαγείτε προφανώς, αν σας πω ότι τρία ολόκληρα χρόνια μελετούσα την ιστορία μιας μόνο λέξης, του ρήματος φθάνω, ξεκινώντας από τον Όμηρο και φτάνοντας ως τη σημερινή νεοελληνική γλώσσα και τις διαλέκτους της. Κάποιοι θα χαρακτήριζαν υπερβολή αυτή την εμμονή στη λεπτομέρεια. Μόνο έτσι, όμως, ανακαλύπτει κανείς εντελώς καινούργια πράγματα. Αυτή ήταν η διδακτορική μου διατριβή που εκπόνησα σε δύο φημισμένα πανεπιστήμια της Γερμανίας με μοναδικές επιστημονικές και πολιτιστικές εμπειρίες στη Χαϊδελβέργη και στην Κολωνία. Αίνιγμα για κάθε άνθρωπο παραμένει η έννοια του Θεού. Η ετυμολογία της λέξης θεός, η οποία μαρτυρείται ήδη στη γραμμική γραφή Β ως te-o, παραμένει άλυτο μυστήριο. Πώς θα καταφέρει ο λεξικογράφος να παρουσιάσει σε λίγες γραμμές την υπέρτατη οντότητα που λατρεύεται ως Δημιουργός του κόσμου, όπως και τις εκατοντάδες σχετικές εκφράσεις και το πλήθος των συνθέτων; Πόσοι συνειδητοποιούν ότι τα ρήματα εκθειάζω και ενθουσιάζω συνδέονται με τον Θεό; Με σαγηνεύουν τα μονοσύλλαβα επιφωνήματα, συντακτικά ανεξάρτητες λέξεις, όπως τα α!, αχ!, οχ! που εκφράζουν πλήθος αισθημάτων και συναισθημάτων. Το επιφώνημα ε! έχει 17 σημασίες τις οποίες δεν καταγράφει κανένα λεξικό. Εξίσου με γοητεύουν οι δισύλλαβες λέξεις, γενικά οι «μικροκαμωμένες», «μια σταλιά» λέξεις, όπως το ίσως που του έπλεξε ύμνο ολόκληρο η Κική Δημουλά στην υπέροχη ποιητική συλλογή της «Άνω τελεία»: «Δυό συλλαβές λέξεις είσαι και τρέμει/ η μάνα σου η γλώσσα/ μη σε τσαλαπατήσουν οι πολυσύλλαβες δυνάμεις.
«Αποτελούν αθάνατα μνημεία λόγου τα πατερικά κείμενα»
Ποια είναι η συμβολή των ιερών κειμένων στη διαμόρφωση της νεοελληνικής γλώσσας;
Το ερώτημά σας είναι καίριο, με την έννοια ότι η Παλαιά και η Καινή Διαθήκη, όπως και τα πατερικά κείμενα, αποτελούν αθάνατα μνημεία λόγου τα οποία απεικονίζουν τη δύναμη της ελληνικής γλώσσας να αποτυπώνει με εκφραστική πληρότητα το πνεύμα και το περιεχόμενο της νέας θρησκείας, του χριστιανισμού, που άλλαξε τη ροή του κόσμου. To 2021 παρουσίασα στο διαδικτυακό κανάλι Pemptousia TV σε 24 ημίωρες εκπομπές, με τίτλο «Η διαχρονικότητα της ελληνικής γλώσσας», τα σημαντικότερα κεφάλαια της εξελικτικής της πορείας, με σχολιασμό λέξεων και ερμηνευτικές προσεγγίσεις θύραθεν και ιδίως εκκλησιαστικών κειμένων. Ο απλός άνθρωπος που αναφωνεί καθημερινά «Δόξα σοι ο Θεός!», δεν χρειάζεται να ξέρει ότι το «σοι» είναι δοτική ηθική. Η φράση «γῆς Μαδιάμ», για μεγάλες καταστροφές είναι γνωστή από την Παλαιά Διαθήκη, Αββακούμ, 3,7. Η ευρύτατα γνωστή σταθερή λεξική σύναψη «ἐν ριπῇ ὀφθαλμοῦ», με τη σημασία «ταχύτατα, αστραπιαία», υπάρχει στην Α΄ Προς Κορινθίους Επιστολή, 15, 52. Η γενική απόλυτος «θεοῦ θέλοντος» μαρτυρείται στις Πράξεις των Αποστόλων, 18, 21. Η παροιμιώδης έκφραση «τα καλά και συμφέροντα», πάντα με αρνητική συνυποδήλωση, λέγεται για να δηλωθεί ότι κάποιος παρουσιάζει το προσωπικό του συμφέρον ως σωστό, ωφέλιμο, δίκαιο. Πρόκειται για παρανόηση του σχετικού χωρίου της Θείας Λειτουργίας στο οποίο γίνεται λόγος για τη σωτηρία της ψυχής. Ενα σύγχρονο «Ανθολόγιο εκκλησιαστικών κειμένων», με κατάλληλο σχολιασμό, αποτελεί σοβαρό κενό στην εκπαίδευσή μας.
*Αναδημοσίευση από την εφημερίδα “Ορθόδοξη Αλήθεια”