Οι Σμυρνιοί την έλεγαν «ο Αη Βούκλας». Ήταν αφιερωμένη στον πρώτο επίσκοπο Σμύρνης, τον Άγιο Βουκόλο, μαθητή του Ευαγγελιστού Ιωάννου του Θεολόγου, και στον διάδοχό του στον θρόνο, τον ιερομάρτυρα Άγιο Πολύκαρπο
Στη λαϊκή συνοικία του Μπασμανέ στη Σμύρνη, ο επισκέπτης συναντά μιαν Ορθόδοξη εκκλησιά, τη μοναδική εκκλησιά των Ρωμιών που κατά την καταστροφή της Σμύρνης το 1922 ήταν η μόνη που έμεινε άθικτη από τους βανδαλισμούς και την πυρκαγιά που ακολούθησε. Οι Σμυρνιοί την έλεγαν «ο Άη Βούκλας».
Ήταν αφιερωμένος στον πρώτο επίσκοπο Σμύρνης, τον Άγιο Βουκόλο, μαθητή του Αγίου Αποστόλου και Ευαγγελιστού Ιωάννου του Θεολόγου, αλλά και στον διάδοχό του στον θρόνο, Ιερομάρτυρα Άγιο Πολύκαρπο. Έτσι, γιόρταζε δύο φορές τον χρόνο, και τις δύο μέσα στον Φεβρουάριο: Στις 6 Φεβρουαρίου, στη μνήμη του Αγίου Βουκόλου, και στις 23 Φεβρουαρίου, στη μνήμη του Αγίου Πολυκάρπου.
Ο Αγιος Βουκόλος ήταν από την Σμύρνη. Εκεί γεννήθηκε και έζησε τον 1ο μ.Χ. αιώνα. Υπήρξε μαθητής του Αγίου Αποστόλου και Ευαγγελιστού Ιωάννου του Θεολόγου, μαζί με τον Αγιο Ιγνάτιο τον Θεοφόρο, επίσκοπο Αντιοχείας, τον Άγιο Παπία επίσκοπο Ιεραπόλεως και τον Άγιο Πολύκαρπο, ο οποίος και επρόκειτο να τον διαδεχθεί στον επισκοπικό θρόνο της Σμύρνης. Ακούγοντας το κήρυγμα του Ηγαπημένου μαθητή, αλλά και του Αποστόλου των Εθνών λίγα χρόνια πριν, πίστεψε στον Χριστό και βαπτίστηκε.
Ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος, βλέποντας τις αρετές του και την καθαρότητα της καρδιάς του, τον χειροτόνησε επίσκοπο Σμύρνης. Αναφέρεται ως ο πρώτος επίσκοπος της πόλεως. Εργάστηκε με ζήλο για τη διάδοση του Ευαγγελίου και με τη διδασκαλία του και προπάντων το παράδειγμά του, υπήρξε απλανής οδηγός των Χριστιανών, ενώ συγχρόνως είλκυσε και πολλούς εθνικούς στην αμώμητο Πίστη του Χριστού. Προβλέποντας το τέλος του, χειροτόνησε, μαζί με τον δάσκαλό του Ευαγγελιστή Ιωάννη τον Άγιο Πολύκαρπο ως διάδοχό του και εκοιμήθη οσιακά στις 6 Φεβρουαρίου, ημέρα κατά την οποίαν τελείται και η μνήμη του.
Η μυρτιά
Οι Χριστιανοί ενταφίασαν το ιερό του λείψανο στο κοιμητήριο της Εφεσιανής Πύλης. Σχεδόν αμέσως μετά την ταφή του, αναβλάστησε από το σημείο που ήταν τα πόδια του μία μυρσίνη, η οποία απλώθηκε σε όλο το μνημείο. Τα φύλλα της επιτελούσαν πλήθος θαυμάτων στους Χριστιανούς προσκυνητές.
Ο πρώτος επίσκοπος της Σμύρνης καθιερώθηκε στη συνείδηση των Χριστιανών της πόλεως ως Άγιος, αφού ήδη εν ζωή είχε επιτελέσει πολλά θαύματα και συνέχιζε και μετά την οσιακή του κοίμηση να θαυματουργεί. Αναφέρεται ήδη η ύπαρξη ναού προς τιμήν του στον λόφο του Πάγου, αφιερωμένου αρχικά στον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο, αλλά λίγο αργότερα και στους δυό μαθητές του, Αγίους Βουκόλο και Πολύκαρπο.
Ο τάφος
Στη θέση που βρίσκεται σήμερα ο ναός, υπήρχε ο τάφος του Αγίου, σε χώρο όπου υπήρχε ειδωλολατρικός ναός. Ο τάφος αποτελούσε εξ αρχής προσκύνημα, αλλά λίγα χρόνια μετά το έδικτο των Μεδιολάνων ανεγέρθηκε εκεί Χριστιανικός ναός προς τιμήν του πρώτου Χριστιανού Επισκόπου της Σμύρνης. Τα αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν στο σημείο εκείνο την ύπαρξη πρωτοχριστιανικής εκκλησίας.
Μετά την αίγλη αιώνων της Χριστιανικής μας αυτοκρατορίας, οι ξένοι επιδρομείς άρχισαν να κομματιάζουν λίγο-λίγο το έδαφός της, ώσπου ολόκληρος ο Μικρασιατικός και ο Βαλκανικός χώρος βρέθηκαν υπό την κυριαρχία αλλοπίστων και αλλοεθνών. Το 1663 η περιοχή αγοράστηκε από κάποιον ιδιώτη (μάλλον αλλόθρησκο, όπως φαίνεται από τα γεγονότα που ακολούθησαν), ο οποίος βάλθηκε αμέσως να καταστρέψει τον τάφο και τον ναό.
Στην προσπάθειά του όμως να κόψει τη μυρτιά στον τάφο του Αγίου, μαζί με το δέντρο κόπηκε και το πόδι του και πέθανε. Επρόκειτο για ένα θαυμαστό σημείο και μετά από αυτό οι Χριστιανοί συνάζονταν καθημερινά στον τάφο του Αγίου με κεριά και θυμιάματα.
Ωστόσο λίγα χρόνια μετά το γεγονός, νέος ιδιοκτήτης, κατά την ημέρα μάλιστα της μνήμης του Αγίου Βουκόλου, άνοιξε τον τάφο και πέταξε έξω τα ιερά του λείψανα. Οι Χριστιανοί, που ήρθαν για να λειτουργηθούν την ημέρα της γιορτής του, βλέποντας το θλιβερό θέαμα, τα συνέλεξαν και τα φύλαξαν είτε σε εκκλησίες είτε στα σπίτια τους.
Τα χαριτόβρυτα λείψανα επιτελούσαν και πάλι πολλά θαύματα, αλλά ακόμη και ο άδειος πλέον τάφος του Αγίου συνέχισε να θαυματουργεί. Το 1858 χτίστηκε στο ίδιο σημείο νέος ναός του Αγίου. Ηταν μικρή κατασκευή, μάλλον πρόχειρα φτιαγμένη. Ωστόσο, περίπου τριάντα χρόνια αργότερα, το 1886, η ελληνική κοινότητα του Μπασμανέ ανοικοδόμησε τον ναό.
Το κτίσμα είναι μια Σταυρεπίστεγη Βασιλική μετά τρούλλου, με μήκος 29,70 μέτρα και πλάτος 17,15. Όπως είπαμε ήδη, οι Σμυρνιοί τον έλεγαν Άη Βούκλα, αλλά εξαιτίας του «οφθαλμού του Θεού», αναγεννησιακού τύπου εκόνας, που τοποθετήθηκε στην αψίδα πάνω από το Ιερό, την έλεγαν και «εκκλησία του Ματιού». Το εσωτερικό του εκοσμείτο από περίτεχνα ξυλόγλυπτα Ψαλτήρια, Δεσποτικό, Άμβωνα, Τέμπλο και παγκάρια.
Οι αγιογραφίες ήταν αναγεννησιακές (σώζονται ακόμα και έχουν συντηρηθεί οι τοιχογραφίες του Χριστού, του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου και των Αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ). Το δάπεδό του ήταν κατασκευασμένο από λευκές και γκριζωπές πλάκες μαρμάρου εξαιρετικής ποιότητας, ενώ στους τοίχους υπήρχαν διπλές σειρές παραθύρων. Μία εξωτερική σκάλα από τον Νάρθηκα οδηγούσε στον Γυναικωνίτη, έναν Γυναικωνίτη αρκετά ευρύχωρο, κατασκευασμένο σε σχήμα Π.
Το κτίσμα περιβάλλεται από μια ευρύχωρη αυλή, εντός της οποίας υπήρχαν και τρία ακόμα οικοδομήματα, το Σχολείο, το Πρεσβυτέριο και η Ιερατική κατοικία. Τέλος, πίσω από το Ιερό, βρισκόταν ο τάφος με το Αγίασμα του Αγίου Βουκόλου.
Το θαύμα που γλίτωσε τον ναό από τις φλόγες και η πρώτη Θεία Λειτουργία μετά το 1922
Οι δύο τελευταίες Λειτουργίες στη μνήμη των Αγίων, τελέστηκαν τον Φεβρουάριο του 1922. Τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς το Μικρασιατικό μέτωπο κατέρρευσε. Τον Σεπτέμβριο, μετά την αποχώρηση και του τελευταίου ελληνικού στρατιωτικού τμήματος από τη Μικρά Ασία, ο τουρκικός στρατός με επικεφαλής τον Κεμάλ, συνοδευόμενος και από τα παραστρατιωτικά σώματα των τσετών, μπήκαν στη Σμύρνη.
Ο Χριστιανικός πληθυσμός παραδόθηκε στη σφαγή και η πόλη στη μεγάλη πυρκαγιά, που άρχισε από την Αρμενική συνοικία και σύντομα εξαπλώθηκε παντού. Ο Αμερικανός πρόξενος Χόρτον, παρατηρώντας τις ανείπωτες βαρβαρότητες των τσετών και την αδιαφορία των Δυτικών δυνάμεων μπροστά στην τραγωδία που εξελισσόταν, είπε ότι ένιωσε μεγάλη ντροπή που ανήκε στο ανθρώπινο γένος.
Ωστόσο, κατά ένα παράδοξο τρόπο, η εκκλησιά του Αη Βούκλα γλύτωσε από τη φωτιά. Ανθρωπίνως, φαίνεται να το έσωσε το γεγονός ότι περιβαλλόταν από έναν πυκνοδομημένο κλοιό κατοικιών. Όμως το πιο σίγουρο είναι πως ο ίδιος ο Άγιος με θαυμαστό τρόπο διαφύλαξε την κατοικία του. Τα τεμάχια των ιερών λειψάνων του πρώτου επισκόπου της Σμύρνης μεταφέρθηκαν από τους ευλαβείς πρόσφυγες στην Ελλάδα και θησαυρίζουν διάφορους ναούς και μοναστήρια.
Μετά τον ξεριζωμό των Ελλήνων, το εγκαταλειμμένο κτίσμα χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη καπνού. Κατόπιν έγινε αίθουσα συναυλιών μουσικής και παραστάσεων όπερας, αρχαιολογικό μουσείο και αργότερα χώρος αποθήκευσης αρχαιοτήτων.
Τον Μάιο του 2010 επισκέφθηκε τον ναό ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ. Βαρθολομαίος και έψαλλε το Χριστός Ανέστη. Το 2014 οι τουρκικές αρχές έδωσαν την άδεια να χρησιμοποιείται ως ναός και στις 17 Αυγούστου του ιδίου έτους τελέστηκε η πρώτη Θεία Λειτουργία μετά το 1922.
Ο Πατριάρχης του Γένους, στην ομιλία του κατά την Θεία Λειτουργία, είπε μεταξύ άλλων τα εξής συγκλονιστικά λόγια για την πρωτεύουσα της ματωμένης Ιωνίας: «… ουδέποτε έπαυσε να ζει στην καρδιά μας, ουδέποτε έπαυσε να είναι αντικείμενο και υποκείμενο των στεναγμών και των πόθων του πολυπαθούς Γένους μας… Η παλαιά Σμύρνη δεν έχει καεί. Δεν έχει πάψει να υπάρχει. Υπάρχει στο φως που έρχεται από τα επέκεινα, από τα βάθη των αιώνων, από το φως το οποίο αμυδρά σήμερα δείχνει να επανέρχεται, κατά τα κρίματα του Θεού, και να φωτίζει και τις επτά Εκκλησίες της Αποκαλύψεως, να φωτίζει και τις ψυχές μας για να κατανοούν «μυστήρια Θεού», τα οποία δεν είναι αντιληπτά με τους αισθητούς οφθαλμούς μας».
Για τους δύο πολιούχους της πρωτεύουσας της Ιωνίας
Ο νέος ναός εγκαινιάστηκε από τον Μητροπολίτη Σμύρνης Βασίλειο στις 24 Ιουνίου του 1887 και αφιερώθηκε ταυτοχρόνως και στον Άγιο Πολύκαρπο. Οι δύο αυτοί πρώτοι επίσκοποι της πόλεως, μαζί με την Αγία Φωτεινή, είναι οι πολιούχοι της Σμύρνης. Ο Άγιος Ιερομάρτυς Πολύκαρπος συγκαταλέγεται μεταξύ των κορυφαίων Αποστολικών Πατέρων, ενώ, σύμφωνα με τους ερμηνευτές του βιβλίου της Αποκαλύψεως, σ’ αυτόν αναφέρεται εγκωμιαστικά ο εμφανισθείς στο όραμα του Ευαγγελιστή Ιωάννη Δεσπότης Χριστός, όταν του λέει:
Καὶ τῷ ἀγγέλῳ τῆς ἐν Σμύρνῃ ἐκκλησίας γράψον· τάδε λέγει ὁ πρῶτος καὶ ὁ ἔσχατος, ὃς ἐγένετο νεκρὸς καὶ ἔζησεν· οἶδά σου τὰ ἔργα καὶ τὴν θλῖψιν καὶ τὴν πτωχείαν· ἀλλὰ πλούσιος εἶ· καὶ τὴν βλασφημίαν ἐκ τῶν λεγόντων Ἰουδαίους εἶναι ἑαυτούς, καὶ οὐκ εἰσὶν, ἀλλὰ συναγωγὴ τοῦ σατανᾶ. μηδὲν φοβοῦ ἃ μέλλεις παθεῖν… γίνου πιστὸς ἄχρι θανάτου, καὶ δώσω σοι τὸν στέφανον τῆς ζωῆς. Έτσι, ο νέος αυτός ναός, επρόκειτο να τιμάται πλέον στη μνήμη και των δύο πολιούχων της πρωτεύουσας της Ιωνίας.
Γιάννης Ζαννής
*Αναδημοσίευση από την εφημερίδα “Ορθόδοξη Αλήθεια”