«Πρόκειται για το στολίδι της Μητρόπολης Άρτης. Ο Ι. Ναός της Παναγίας της Παρηγορήτισσας είναι ένα μοναδικό εκκλησιαστικό δημιούργημα, με μεγαλοφυή έμπνευση και εκπληκτική αρχιτεκτονική». Αυτό υπογραμμίζει μιλώντας στην «Ορθόδοξη Αλήθεια» ο μητροπολίτης Άρτης κ. Καλλίνικος με αφορμή τις εργασίες αποκατάστασης του εν λόγω ναού, οι οποίες πρόκειται να ξεκινήσουν το αμέσως προσεχές διάστημα. Ο ιστορικός αυτός ναός δεσπόζει στη δυτική πλαγιά του λόφου Περάνθη, στην πόλη της Άρτας, και εδώ και κάποιες δεκαετίες βρίσκεται -για λόγους ασφαλείας- υπό την ευθύνη της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Η πρωτοτυπία του σχεδίου, οι αρχιτεκτονικές καινοτομίες και η πλούσια κεραμοπλαστική διακόσμηση του ναού τον καθιστούν μοναδικό δείγμα βυζαντινής ναοδομίας σε όλο τον ορθόδοξο χριστιανικό κόσμο.
«Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους ο κύριος προβληματισμός έχει να κάνει με τα στατικά θέματα του ιερού ναού, τα οποία χρήζουν συστηματικότερης αντιμετώπισης» σημειώνει ο σεβασμιότατος κ. Καλλίνικος και προσθέτει σχετικά με τις προγραμματισμένες παρεμβάσεις: «Πληροφορούμεθα και εμείς από ανακοινώσεις του Υπουργείου Πολιτισμού, ότι πρόκειται να ξεκινήσουν εργασίες αποκατάστασης του Ι.Ν της Παρηγορήτισσας. Ποιο αρμόδιο να απαντήσει για τις εργασίες αποκατάστασης είναι το Υπουργείο Πολιτισμού εκ του οποίου υπουργείου δημοσιοποιήθηκε, ότι προβλέπεται στο ισόγειο του ναού να καθαιρεθούν τα επιχρίσματα που παραμένουν στο εσωτερικό του περιστώου, ενώ το δάπεδο πρόκειται να αποκατασταθεί στην ίδια μορφή μετά τις απαιτούμενες στατικές παρεμβάσεις. Επίσης θα αφαιρεθεί η μεταλλική σκάλα πρόσβασης στον όροφο και θα κατασκευαστεί καινούργια. Στον κυρίως ναό -συνεχίζει ο μητροπολίτης κ. Καλλίνικος- προβλέπεται αποκατάσταση εξωτερικά των φθαρμένων και ευτελών αρμολογημάτων, ενώ στο εσωτερικό του θα υπάρξουν τοπικές ενισχύσεις κιονόκρανων. Από τις στέγες θα αφαιρεθούν οι επικαλύψεις με κεραμίδια των πέντε τρούλων και των κεραιών της σταυρικής κάλυψης, όπως και του βάθρου του τυμπάνου του κεντρικού τρούλου. Στον περιβάλλοντα χώρο προβλέπεται να κατασκευαστεί περιμετρικά πεζοδρόμιο, ενώ αναμένεται και να αποχωματωθεί για να αναδειχθεί ο παλαιότερος ναός αλλά και η είσοδος της υπόγειας στοάς. Τέλος, προβλέπεται να στερεωθούν οι τοίχοι και να διευθετηθεί το υπάρχον μονοπάτι πρόσβασης από την βορειοανατολική είσοδο του ναού, ώστε να είναι ασφαλέστερη η πρόσβαση των ΑμεΑ».
Τελούνται ακολουθίες
Στον ιστορικό αυτό ναό ιερές ακολουθίες τελούνται κάθε χρόνο στην πανήγυρη του Ναού, δηλαδή κατά την εορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, καθώς επίσης και στη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας κατά τη Μεγάλη Πέμπτη, Μεγάλη Παρασκευή και Μέγα Σάββατο. Επίσης κάθε Τετάρτη πρωί σε όλη τη διάρκεια του έτους τελείται ο Παρακλητικός Κανόνας προς την Υπεραγία Θεοτόκο την Παρηγορήτισσα. «Δική μας ευχή είναι να μπορούμε να λειτουργούμε συχνότερα στον Ι.Ν της Παρηγορήτισσας, επειδή με αυτόν τον τρόπο θα αναδειχθεί ακόμη περισσότερο η μοναδική αυτή Εκκλησία. Είναι αποδεδειγμένο ότι τα μνημεία αναδεικνύονται, όταν λειτουργούν για τον σκοπό για τον οποίο φτιάχτηκαν» καταλήγει ο μητροπολίτης κ. Καλλίνικος.
Σε δύο φάσεις
Ο ναός της Παρηγορήτισσας κτίσθηκε σε δυο φάσεις: Αρχικά κατασκευάσθηκε ή άρχισε να κατασκευάζεται από τον Δεσπότη Μιχαήλ Β’ και τη σύζυγό του Θεοδώρα, στην ίδια ακριβώς θέση, μικρότερος ναός αγνώστου σχήματος του οποίου όμως εξακριβωμένα η βάση είχε τις διαστάσεις του σημερινού κυρίως ναού. Χωρίς δηλαδή το νάρθηκα και τα παρεκκλήσια. Το εάν ολοκληρώθηκε η κατασκευή αυτού του ναού και ποια τύχη είχε, είναι παντελώς άγνωστο. Το βέβαιο είναι πως ο γιος και διάδοχος του Μιχαήλ Β’, ο Νικηφόρος Α’ Κομνηνός Δούκας και η σύζυγός του Άννα Παλαιολογίνα Καντακουζηνή, θέλοντας προφανώς να φτιάξουν μητροπολιτικό ναό αντάξιο μιας πρωτεύουσας, άλλαξαν τα σχέδια και ίδρυσαν τα έτη 1285-89 το σημερινό εντυπωσιακό μνημείο, όπως συνάγεται από σχετική κτητορική επιγραφή. Από το αρχικό κτίσμα διατηρήθηκαν μεγάλα τμήματα της τοιχοδομής του και χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή του σημερινού ναού. Αυτό μπορεί κάποιος εύκολα να το διακρίνει στη συρραφή των τοίχων της ανατολικής πλευράς καθώς και στο εσωτερικό, στους πλαϊνούς τοίχους του κυρίως ναού απ’ την πλευρά των παρεκκλησίων όπου υπάρχει κεραμοπλαστική διακόσμηση, απόδειξη ότι αποτελούσαν την εξωτερική όψη του αρχικού κτίσματος.
Ο σημερινός επιβλητικός ναός εντυπωσιάζει με τις αρχιτεκτονικές του καινοτομίες, τον κεραμικό του διάκοσμο, αλλά και τις μεγάλες του διαστάσεις: Μήκος δυτικής πλευράς 22,10μ, πλάγιων πλευρών 20,27μ, ύψος (δάπεδο-κεντρικός τρούλλος) 20,28μ, εξωτερική διάμετρος κεντρικού τρούλλου 7,58μ και ύψος τρούλλου 3,50μ. Στην τοιχοδομή διακρίνονται τρεις ζώνες: Η πιο χαμηλή είναι ακανόνιστα κτισμένη και αδιακόσμητη, επειδή μέχρι το 1865 καλυπτόταν από στοά, όπως μαρτυρεί η ύπαρξη 12 παραστάδων στις τρείς πλευρές του ναού για στήριξη της στέγης της. Οι δύο πάνω ζώνες είναι επιμελημένα κτισμένες κατά το ισόδομο πλινθοπερίβλητο σύστημα. Τα δίλοβα παράθυρα με τους κιονίσκους και ο διακοσμητικός κεραμικός πλούτος συνθέτουν ένα μεγαλειώδες κτίσμα, του οποίου η όλη εξωτερική του όψη θυμίζει μέγαρα της πρώιμης Ιταλικής Αναγέννησης. Εντυπωσιακότερη είναι η οροφή με τους 5 τρούλλους και τον κιονοστήριχτο ουρανίσκο στο μπροστινό μέρος της στέγης. Οι τρούλλοι είναι εξ ολοκλήρου πλίνθινοι ο δε ουρανίσκος στηριγμένος σε 8 μαρμάρινους διπλούς κιονίσκους φαίνεται σαν να αιωρείται. Τα θέματα και η τεχνοτροπία των ανάγλυφων διακοσμήσεων που υπάρχουν στα κιονόκρανα του ουρανίσκου μαρτυρούν φράγκικη επίδραση.
Η αβακωτή ζωοφόρος, οι μαρμάρινοι κιονίσκοι που καταστράφηκαν κατά τις πολιορκίες, ο πρωτότυπος και πολύ τολμηρός τρόπος στήριξης του τρούλλου
Από την πλούσια και ποικίλη σε σχήματα κεραμοπλαστική διακόσμηση των τοίχων δεσπόζουσα είναι μια πλατιά αβακωτή (καλυμμένη με πλάκες) ζωφόρος στο ύψος των άνω παραθύρων, η οποία εκτείνεται σε όλη τη βόρεια πλευρά, σε ένα τμήμα της δυτικής αλλά και εκατέρωθεν της μεσαίας κόγχης του ιερού. Την ζωφόρο απαρτίζουν τετράγωνα πλακίδια από λευκό λίθο και ψημένο πηλό που συνδέονται διαγώνια. Στην ανατολική πλευρά του ναού υπάρχουν πέντε ανισομεγέθεις και ψηλές τρίπλευρες κόγχες με πλουσιότατη κεραμοπλαστική διακόσμηση. Υπάρχει εκεί πλήθος πλίνθινων κοσμημάτων σε ποικίλα σχέδια: μαίανδροι, ζωφόροι με ομόλογους ρόμβους, κογχάρια, τυφλές αψίδες κ.α των οποίων όμως την ομορφιά μετριάζει η ασύμμετρη τοποθέτησή τους.
Πολεμικό αμυντήριο
Οι μαρμάρινοι κιονίσκοι πολλών παραθύρων καταστράφηκαν κατά τις πολιορκίες της Αρτας, όταν ο ναός χρησίμευε ως πολεμικό αμυντήριο των Τούρκων. Το 1865 όταν έγιναν μεγάλες επισκευές στο μνημείο οι κιονίσκοι αυτοί αντικαταστάθηκαν με άλλους λίθινους. Ο ναός είχε αρχικά πέντε εισόδους απ’ τις οποίες οι δύο πλευρικές του νάρθηκα τειχίστηκαν αργότερα. Επίσης υπήρχε ξεχωριστό νεότερο κωδωνοστάσιο στη βορειοδυτική γωνία του περιβολότοιχου, το οποίο κατεδαφίστηκε κατά τις εργασίες αποκατάστασης του μνημείου.
Εντυπωσιάζει
Ξεχωριστό στοιχείο του εσωτερικού της Παρηγορήτισσας, το οποίο ακόμη και σήμερα εντυπωσιάζει τον επισκέπτη, είναι ο πρωτότυπος και τολμηρότατος τρόπος στήριξης του κεντρικού τρούλλου. Θέλοντας δηλαδή ο πρωτομάστορας να αφήσει ανοιχτό το χώρο του καθολικού (για ευρυχωρία, επαρκή φωτισμό και για να γίνεται ορατός ο τρούλλος αμέσως μετά την είσοδο) επινόησε το εξής σχέδιο: Σε κάθε γωνιά του κεντρικού τετράγωνου χώρου τοποθέτησε από ένα ζευγάρι παραστάδων (δοκάρια). Πάνω σε αυτές τις παραστάδες στήριξε οριζόντιους προβόλους (κορμούς κιόνων) μπηγμένους στους πλάγιους τοίχους, που το ελεύθερο άκρο τους προεξέχει προς το εσωτερικό του χώρου.
Στις προεξοχές των προβόλων τοποθετήθηκαν ανά δύο κολώνες, που στα κορινθιακά κιονόκρανα τους στηρίχθηκαν ως επιστύλια πάλι κεραίες (πρόβολοι πακτωμένοι στον τοίχο). Και στις νέες αυτές προβολές τοποθετήθηκε δεύτερος «όροφος» κιόνων οι οποίοι στήριξαν τις καμάρες πάνω στις οποίες κτίστηκε ο τρούλλος. Δηλαδή, αρχίζοντας απ’ το δάπεδο σημειώθηκε μια προοδευτική σμίκρυνση των διαστάσεων του ανοιχτού χώρου, που πήρε έτσι ένα πυραμιδοειδές σχήμα με σχεδόν αιωρούμενους τους κίονες για να καταλήξει σε ένα ραδινό (λεπτό) τρούλλο. Πρόκειται για μοναδική καινοτομία στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική με την οποία επιτεύχθηκε άριστη διάρθρωση και διακόσμηση του πύργου του κυρίως ναού, που αλλιώς θα φαινόταν γυμνός και μονότονος.
Η ασέβεια και η τιμωρία του Φαήτ Πασά όταν θέλησε να πάρει και τις κολώνες για να στολίσει το τζαμί του
Όλοι σχεδόν οι πρόβολοι (κορμοί κιόνων) κάτω απ’ την πίεση του βάρους που κρατούσαν ραγίστηκαν, ενώ τόσο οι βορειοανατολικοί όσο και οι νοτιοανατολικοί έσπασαν και κατέπεσαν συμπαρασύροντας και κίονες του πρώτου ορόφου, πράγμα που εύκολα μπορεί σήμερα κάποιος να διαπιστώσει. Για να προληφθεί η κατάπτωση και άλλων κιόνων ενισχύθηκαν από πολύ παλιά οι πρόβολοι με την προσθήκη πάχους στις παραστάδες του ισογείου, οι οποίες αρχικά εξείχαν απ’ τον τοίχο μόνο 50 εκατοστά. Σύμφωνα με τον ιστορικό ερευνητή Κώστα Καιροφύλλα, ο κατακτητής της Άρτας Φαήτ Πασάς μαζί με τα άλλα μάρμαρα και γλυπτά που αφαίρεσε απ’ τα μνημεία της Άρτας -και ιδιαίτερα απ’ την Παρηγορήτισσα- για να στολίσει το τζαμί του στο Ιμαρέτ, έβαλε τους ανθρώπους του να αποσπάσουν και τις κολώνες του νοτιοδυτικού συστήματος στήριξης. Για αυτή τους όμως την ασέβεια τιμωρήθηκαν, επειδή καθώς προσπαθούσαν να τις αποσπάσουν έσπασαν οι πρόβολοι και γκρεμίστηκε η μια από τις δύο κολώνες καταπλακώνοντάς τους, οπότε ο πασάς δεν τόλμησε να επαναλάβει την ιεροσυλία του. Έκτοτε παραμένει το νοτιοδυτικό σύστημα με μια κολώνα για να θυμίζει τον τούρκικο βανδαλισμό. Αξιοσημείωτο ωστόσο είναι και ότι η Παρηγορήτισσα ουδέποτε μετατράπηκε σε τζαμί.
Σωτήρης Λέτσος
*Αναδημοσίευση από την Εφημερίδα “Ορθόδοξη Αλήθεια”