Το μοναστήρι του Αγίου Παντελεήμονα, το καθολικό του οποίου είναι αφιερωμένο στα Εισόδια της Θεοτόκου, αποτελεί ένα από τα παλαιότερα στον ελλαδικό χώρο
Από τον ΣΩΤΗΡΗ ΛΕΤΣΙΟ
Τελέστηκε πριν από λίγες ημέρες παρουσία του μητροπολίτη Δημητριάδος, Αλμυρού κ. Ιγνάτιου ο αγιασμός θεμελίωσης της νέας πτέρυγας της Ιεράς Μονής του Αγίου Παντελεήμονος, στην Αγιά Λάρισας. «Πρόκειται ουσιαστικά για μια ανακατασκευή αυτό που κάνουμε, αφού το 2000 η αρχιερατική περιφέρεια αναγκάστηκε -λόγω της εγκατάλειψης και της φθοράς που είχε προηγηθεί- να γκρεμίσει τα παλιά κελιά του μοναστηριού» τονίζει μιλώντας στην «Ορθόδοξη Αλήθεια» ο μοναχός Πρόδρομος, που εγκαταβιεί στην εν λόγω μονή.
Οπως λέει: «Είχε απομείνει μόνο ο εξωτερικός τοίχος που χρησίμευε για την προστασία της μονής. Ετσι λοιπόν εκδόθηκαν οι απαραίτητες άδειες για την οικοδόμηση των νέων κελιών, που θα στεγάζονται σε διώροφο κτίσμα στην ανατολική πτέρυγα της μονής. Αυτά θα χτισθούν με βάση τα παλαιά σχέδια του αρχιτέκτονα Πλούταρχου Θεοχαρίδη, ο οποίος είχε επισκεφτεί παλαιότερα το μοναστήρι και είχε προλάβει την ύπαρξη των κελιών τα οποία ήταν τότε σε μορφή ερειπίων. Οι εργασίες έχουν ήδη ξεκινήσει και έχουν τοποθετηθεί τα σίδερα. Το οικονομικό βάρος είναι δυστυχώς πολύ μεγάλο, επειδή δεν έχει ενταχθεί το έργο αυτό σε κάποιο πρόγραμμα. Ό,τι γίνεται, γίνεται με την βοήθεια των πιστών. Αυτό που πρέπει να υπογραμμίσουμε είναι ότι σε αντίθεση με το παρελθόν, όπου τότε η μονή διέθετε 800 στρέμματα στον κάμπο της Αγιάς, σήμερα το μοναστήρι δεν έχει καθόλου δική του περιουσία εκτός από μια έκταση 10 στρεμμάτων πέριξ της μονής».
ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ
Ο μοναχός Πρόδρομος προσθέτει επίσης: «Η πρώτη φάση των έργων συντήρησης στο μοναστήρι διήρκησε από το 1969 έως το 1971 υπό την εποπτεία του τότε έφορου αρχαιοτήτων Νίκου Νικονάνου, του καθηγητή Ιωάννη Κομουλίδη και με την χρηματοδότηση του Ball State University των ΗΠΑ. Ο καθηγητής Ιωάννης Κομουλίδης μαζί με τους συνεργάτες του προέβησαν σε εργασίες συντήρησης στη στέγη του καθολικού της μονής, στην τράπεζα καθώς και στον πύργο της μονής. Αυτοί μάλιστα ήταν οι πρώτοι οι οποίοι φρόντισαν για την ανάδειξη του μοναστηριού. Με την πάροδο όμως του χρόνου η στέγη παρουσίασε εκ νέου φθορές και εξαιτίας της υγρασίας υπέστησαν φθορές οι τοιχογραφίες. Το 1980 εγκαταστάθηκε εδώ γυναικεία αδελφότητα με ηγουμένη την γερόντισσα Στεφανία, η οποία προσπάθησε χωρίς επιτυχία να αναδείξει το μοναστήρι. Κατέστη όμως δυνατόν χάρη στις δικές της ενέργειες να χτισθεί εκείνη την περίοδο μια πτέρυγα, στην οποία διαμένουμε εμείς έως και σήμερα. Εν συνεχεία οι μοναχές φεύγουν και στην Ι. Μονή του Αγίου Παντελεήμονα το 2000 εγκαταστάθηκε ένας μοναχός, ο οποίος εγκαταβίωσε εδώ συνολικά 2,5 χρόνια. Το 2005 εγκαταστάθηκε ο π. Αιμιλιανός, ο πρώτος ηγούμενος της μονής, μαζί με τον π. Νικόδημο. Επί των ημερών του μακαριστού Αιμιλιανού έγιναν εργασίες συντήρησης των τοιχογραφιών στο καθολικό, επιδιορθώθηκε η στέγη του καθολικού, έγιναν βελτιώσεις στον χώρο του πύργου, ενώ διαμορφώθηκε και ο προαύλιος χώρος. Μετά τον θάνατο του γέροντα Αιμιλιανού ακολούθησε το 2022 η εκλογή και η χειροθεσία του π. Νικόδημου ως νέου ηγούμενου της μονής. Σήμερα στο μοναστήρι παραμένουν δέκα μοναχοί. Το μοναστήρι είναι ανοιχτό όλες τις ημέρες της εβδομάδας για τους πιστούς, ενώ καθημερινά τελούμε θείες λειτουργίες».
Η Ιερά Μονή του Αγίου Παντελεήμονα, της οποίας το καθολικό είναι αφιερωμένο στα Εισόδια της Θεοτόκου, βρίσκεται έξω από την Αγιά, σε πλάτωμα του Κισσάβου με θέα προς τα νότια. Αποτελεί μια από τις παλαιότερες ιερές μονές στον ελλαδικό χώρο με πλούσια ιστορία. Τόσο το μοναστήρι όσο και η ευρύτερη περιοχή της Αγιάς γνώρισαν την μεγαλύτερη ανάπτυξή τους τον 16ο αιώνα, όταν η Αγιά υπόκειτο σε καθεστώς προνομιακής φορολογικής μεταχείρισης από την οθωμανική διοίκηση. Κατά την περίοδο εκείνη κατασκευάστηκε το καθολικό, ο διώροφος πύργος του ηγούμενου και η τράπεζα. Στη συνέχεια της παλιάς τράπεζας κτίσθηκε η νεώτερη πτέρυγα διαμονής των μοναχών. Η μονή Αγίου Παντελεήμονα αναφέρεται στην οθωμανική απογραφή του 1569/70 ως ένα από τα οκτώ μοναστήρια της περιοχής Αγιάς που λειτουργούσαν εκείνη την εποχή. Στο ίδιο κατάστιχο υπάρχουν στοιχεία και για τη μεγάλη κτηματική περιουσία της.
ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ
Το 1579 κατασκευάσθηκε το τέμπλο του ναού, ενώ την ίδια εποχή τοποθετούνται οι αρχικές τοιχογραφίες. Λίγα χρόνια αργότερα τοιχογραφείται το μικρό ιερό του παρεκκλησίου του πύργου της μονής. Η διακόσμηση αυτής της φάσης ολοκληρώθηκε με την εικονογράφηση της τράπεζας, η οποία έλαβε χώρα το 1616. Στα τέλη του 16ου αιώνα η οθωμανική οικονομία βρέθηκε στη δίνη μιας σοβαρής πληθωριστικής κρίσης, εξαιτίας της οποίας πολλά μοναστήρια αντιμετώπισαν προβλήματα με την περιουσία τους. Ισως αυτή να ήταν η αιτία για την οποία η ζωγραφική του καθολικού έμεινε ημιτελής.
Το μεγάλο ζωγραφικό πλάνο και το σωζόμενο Καθολικό
Από τις αρχές του 18ου η μονή εισέρχεται και πάλι σε ανακαινιστική φάση, όπως προκύπτει από την κατασκευή νέων εικόνων στο τέμπλο (1711) αλλά και το μεγάλο ζωγραφικό πρόγραμμα, που καλύπτει ολόκληρο το καθολικό και τον νάρθηκα (1724) και πραγματοποιήθηκε από τον ζωγράφο Γαβριήλ τον Πελοποννήσιο. Η εποχή αυτή σηματοδοτείται από το ότι η μονή αποκτά μια νέα επωνυμία: Παναγία η Κλαδιώτισσα. Η ονομασία αυτή πιθανόν να οφείλεται στην ύπαρξη κάποιας θαυματουργής εικόνας.
Το 1778 ο Σουηδός περιηγητής Μπιόρνσταλ επισκέφτηκε την μονή στην οποία βρήκε πέντε μοναχούς, οι οποίοι του διηγήθηκαν ότι η μονή κτίσθηκε στην εποχή του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Παλαιολόγου. Η πληροφορία αυτή μπορεί να συνδυασθεί με το έτος 1292 -το οποίο έχει αναφέρει στις μελέτες του ο παλαιός λόγιος της Αγιάς Θεόδωρος Χατζημιχάλης- και με το αποτέλεσμα της δενδροχρονολόγησης της ξυλείας, που έγινε από Αμερικανούς επιστήμονες, καθώς και με τα λίγα αρχαιολογικά κατάλοιπα που βρέθηκαν στην αυλή της μονής, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγεται υστεροβυζαντινός τοίχος, που εντοπίσθηκε κατά την διάρκεια επισκευών του πύργου. Συνεπώς, η αρχική φάση της μονής τοποθετείται στην τελευταία φάση του Βυζαντίου, όταν ακόμη η περιοχή του Κισσάβου ήταν γνωστή ως Ορος των Κελλίων, λόγω του πλήθους των μοναστηριών και των ασκηταριών. Μετά την επανίδρυσή της τον 16ο αιώνα γνώρισε μια μεγάλη περίοδο ακμής η οποία κράτησε μέχρι και τον 19ο αιώνα. Η Ι. Μονή του Αγίου Παντελεήμονα -όπως και όλες οι μονές της Αγιάς- διαλύθηκε το 1881.
Το σωζόμενο καθολικό είναι ένας ναός διαστάσεων 9,8×8μ., που ανήκει στον σταυροειδή εγγεγραμμένο τρίκογχο τύπο, τον λεγόμενο αθωνίτικο. Ο κεντρικός χώρος καλύπτεται με οκτάπλευρο τρούλλο και τα γωνιαία διαμερίσματα με φουρνικά. Οι κίονες είναι μαρμάρινοι και δύο από αυτούς φέρουν ανάγλυφα κιονόκρανα μεσοβυζαντινής εποχής. Το ιερό βήμα χωρίζεται με συνεχείς τοίχους σε τρία τμήματα που επικοινωνούν με τοξωτά ανοίγματα. Το κεντρικό τμήμα καλύπτεται με καμάρα και οι πλάγιοι με τρουλλίσκους, ενώ ο νάρθηκας φέρει και αυτός σύνθετη κάλυψη με τρία φουρνικά. Το κτίριο είναι καλοκτισμένο με στρώσεις λαξευμένων λίθων και πλίνθων.
Ο ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ
Οσον αφορά στον αρχικό διάκοσμο του καθολικού, ήταν ορατές από παλιά οι δύο σκηνές προς τιμήν της Θεοτόκου, τα Εισόδια και η Ενθρονη Θεοτόκος πάνω από τις δύο εισόδους, ενώ κατά τις εργασίες διαπιστώθηκε η ύπαρξη του αρχικού στρώματος τοιχογράφησης στον τρούλλο και το ιερό. Στις εκτεταμένες επιφάνειες και τη σύνθετη θολοδομία του καθολικού απλώνεται ένα πλούσιο εικονογραφικό πρόγραμμα, που αντλεί τις βασικές του γραμμές από το βυζαντινό σταυροειδή τύπο, όπως διαμορφώθηκε στα μεγάλα αθωνίτικα καθολικά του 16ου αιώνα. Όσον αφορά στο τέμπλο του ναού αυτό ανήκει στην ιδιαίτερη κατηγορία των ζωγραφιστών τέμπλων, τα οποία τοποθετούνται στα τέλη του 16ου αιώνα και πριν την διάδοση των ξυλογλύπτων.
Η κύρια ειδοποιός διαφορά από υπόλοιπα σύγχρονα τέμπλα είναι η ύπαρξη μιας επίθετης ζώνης με καμπυλόγραμμα σχήματα και ζωγραφιστά λουλούδια, η οποία καλύπτει το επάνω μέρος των δεσποτικών εικόνων και σχετίζεται με το συμβολισμό της Θεοτόκου ως Σκηνής του Μαρτυρίου, που αναφέρεται στη λειτουργία των Εισοδίων. Εκτός από τις εικόνες του Χριστού και της Θεοτόκου, που ανήκουν στην αρχική φάση, σώζονται ακόμη οι εικόνες των Εισοδίων, του Προδρόμου, της Σύναξης των Αρχαγγέλων και των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, μαζί με το βημόθυρο, τα οποία προστέθηκαν στην ανακαίνιση των αρχών του 18ου αιώνα.
Ο ΠΥΡΓΟΣ ΚΑΙ Η ΤΡΑΠΕΖΑ
Ο πύργος και η τράπεζα ανήκουν στα αρχικά κτίσματα της μονής. Στο διώροφο πύργο του ηγούμενου βρίσκεται μικρό παρεκκλήσι, τοιχογραφημένο στα τέλη του 16ου αιώνα, ενώ υπήρχε και τέμπλο της ίδιας εποχής που όμως έχει καταστραφεί. Ο διάκοσμος περιλαμβάνει λίγες σκηνές: Την κάθοδο στον Άδη, την Ψηλάφηση του Θωμά, τον Χριστό Αναπεσόντα και τον Μελισμό ανάμεσα στους ιεράρχες. Επίσης, υπάρχουν το Όραμα του Πέτρου Αλεξανδρείας, ο Ιωνάς στο στόμα του κήτους και ο Άγιος Νικόλαος. Η τράπεζα είναι και αυτή τοιχογραφημένη και μέσα σε αυτή διασώζεται επιγραφή του 1616.
*Αναδημοσίευση από την εφημερίδα “Ορθόδοξη Αλήθεια”
