Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, κατά κόσμον Δημήτριος Παπανδρέου, αντιστάθηκε με σθένος στους κατακτητές και βοήθησε με κάθε μέσο το ποίμνιό του. Διετέλεσε πρωθυπουργός και αντιβασιλέας, και αναδείχθηκε σε κορυφαία εκκλησιαστική και πολιτική προσωπικότητα
«Εγώ, ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος, θα πω να σημάνουν τα σήμαντρα της πανελληνίου εξεγέρσεως και μαζί με τις γενικές απεργίες, θα φέρω με όλους τους πολιτικώς στρατευσίμους ένοπλα τα βήματά μου προς τα ελεύθερα ελληνικά βουνά»
«Οι Ιεράρχες της Ελλάδος, στρατηγέ, δεν τουφεκίζονται, απαγχονίζονται. Σας παρακαλώ να σεβασθήτε αυτήν την παράδοσιν»
«Αυτούς που θέλουν την ελευθερία του τόπου τους δεν τους ξεχωρίζω σε καλούς και κακούς. Προσεύχομαι για όλους»
Η πρώτη φωνή της αντίστασης ήταν εκείνη του Αρχιεπισκόπου Χρυσάνθου του από Τραπεζούντος, που αρνήθηκε να συμμετάσχει στην τελετή της συμβολικής παράδοσης των Αθηνών, δηλώνοντας θαρρετά ότι ο επικεφαλής της Εκκλησίας δεν παραδίδει σε κανέναν ξένο την πρωτεύουσα της Πατρίδας του.
Καθήκον του είναι να φροντίσει για την απελευθέρωσή της. Όταν, λίγο αργότερα, του ζητείται να ορκίσει την κατοχική κυβέρνηση Τσολάκογλου, θα αρνηθεί ξανά, λέγοντας ότι «Ο αρχηγός της Εκκλησίας δεν δύναται να ορκίσει κυβέρνηση σχηματιζόμενη υπό την διοίκηση του εχθρού της πατρίδος».
Η στάση αυτή του Χρύσανθου προκάλεσε την δυσαρέσκεια και των γερμανικών αρχών, αλλά κυρίως της κατοχικής κυβέρνησης του Γ. Τσολάκογλου, που δεν εύρισκε την νομιμοποίηση που επιθυμούσε εκ μέρους της Εκκλησίας. Στις 2 Ιουλίου του 1941 συγκαλείται Μείζων Σύνοδος που αναδεικνύει νέο Αρχιεπίσκοπο τον Δαμασκηνό.
ΔΙΑΔΟΧΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ
Ο κατά κόσμον Δημήτριος Παπανδρέου, γεννήθηκε στην Δορβιτσά της Ναυπακτίας το 1891 και αναδείχθηκε σε κορυφαία εκκλησιαστική και πολιτική προσωπικότητα της νεότερης Ελλάδας. Γόνος φτωχής αγροτικής οικογένειας, αφού τελείωσε το δημοτικό στο σχολείο του Πλατάνου, φοίτησε στο Γυμνάσιο Καρδίτσας, έχοντας αρωγό τον θείο του Χριστοφόρο, Ηγούμενο της Μονής Κορώνης.
Συνέχισε τις σπουδές του στη Θεολογική Σχολή Αθηνών, φοιτώντας παράλληλα και στη Νομική και λαμβάνοντας πτυχίο και από τις δύο σχολές. Πολέμησε στους Βαλκανικούς πολέμους 1912-13, ενώ το 1917 χειροτονείται διάκονος και λαμβάνει το όνομα Δαμασκηνός. Λίγο αργότερα χειροτονείται πρεσβύτερος, λαμβάνει το οφφίκιο του Αρχιμανδρίτη και αναλαμβάνει την ηγουμενία της Μονής Κορώνης. Διακρίνοντας τα προσόντα και τις ικανότητές του ο τότε Αρχιεπίσκοπος Αθηνών, τον κάλεσε στην Αθήνα, όπου του ανέθεσε διαδοχικά, τη διεύθυνση των γραφείων της Αρχιεπισκοπής και την Ηγουμενία της Μονής Πετράκη και της Μονής Πεντέλης.
ΕΠΙΣΚΟΠΙΚΟ ΑΞΙΩΜΑ
Το 1921 ο Δαμασκηνός εκλέγεται Μητροπολίτης Κορινθίας. Όταν η Κόρινθος συνταράσσεται από τον σεισμό του 1928, μεταβαίνει στην Αμερική για την εξεύρεση οικονομικής βοήθειας για το ποίμνιό του. Επωφελούμενο της εκεί παρουσίας του το Οικουμενικό Πατριαρχείο τον διόρισε έξαρχό του, αναθέτοντάς του να εξομαλύνει τα εκκλησιαστικά πράγματα της ελληνικής διασποράς.
Μετά τον θάνατο του Αρχιεπίσκοπου Αθηνών Χρυσοστόμου, στις 23 Απριλίου του 1938, ο Δαμασκηνός είναι υποψήφιος για το Αξίωμα αυτό με ανθυποψήφιο τον από Τραπεζούντος Χρύσανθο. Ο Δαμασκηνός θα εκλεγεί με 31 ψήφους, έναντι 30 του Χρυσάνθου, αλλά η κυβέρνηση Μεταξά ακύρωσε την εκλογή και όρισε Αριστίνδην Σύνοδο, που εξέλεξε Αρχιεπίσκοπο τον Χρύσανθο. Ο Δαμασκηνός τέθηκε σε περιορισμό στη Μονή Φανερωμένης Σαλαμίνος, όπου παρέμεινε ως το τέλος του πολέμου.
Η ΕΚΛΟΓΗ ΤΟΥ
Μετά την άρνηση του Χρύσανθου να ορκίσει την κατοχική κυβέρνηση, στις 2 Ιουλίου του 1941, βάσει νομικού διατάγματος, συγκαλείται Μείζων Σύνοδος από 23 αρχιερείς, που ακυρώνει τις πράξεις της Αριστίνδην Συνόδου του 1938 και αναδεικνύει ως Αρχιεπίσκοπο τον Δαμασκηνό. Στις 5 Ιουλίου εκδίδεται απόφαση της κυβέρνησης που αναγνωρίζει την εκλογή του. Ωστόσο, αν εκείνοι που για δικούς τους λόγους απομάκρυναν τον Χρύσανθο, πίστεψαν ότι στο πρόσωπο του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού θα εύρισκαν ένα πειθήνιο όργανο για την εξυπηρέτηση των σχεδίων τους, αποδείχθηκε εκ των πραγμάτων ότι πλανήθηκαν οικτρά.
Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ
Με την ανάληψη των καθηκόντων του, ο νέος Αρχιεπίσκοπος αναλαμβάνει μια σειρά πρωτοβουλιών για να βοηθήσει το χειμαζόμενο ποίμνιό του. Η Πατρίδα απειλείται με τον μεγάλο λιμό, που εν τέλει ενέσκυψε τους επόμενους μήνες. Ο Αρχιεπίσκοπος καταβάλλει προσπάθειες για την αξιοποίηση δύο έργων που είχαν μείνει ημιτελή λόγω του πολέμου και προσπαθεί να ενεργοποιήσει τις συμβάσεις που είχε συνάψει η κυβέρνηση Μεταξά για αγορά 370.000 τόνων σιτηρών από την Αυστραλία και την αγορά τροφίμων από την Τουρκία.
Οι προσπάθειές του προσέκρουσαν στην άρνηση της Βρετανίας να επιτρέψει τον ανεφοδιασμό της χώρας μας, λόγω των πολεμικών συγκρούσεων. Η σύμβαση με την Τουρκία υλοποιήθηκε μεν, αλλά δεν ήταν επαρκής για τις επισιτιστικές ανάγκες. Έτσι η κατεχόμενη Ελλάδα, είχε να αντιμετωπίσει, εκτός από την ξένη κατοχή και τον φοβερό λιμό. Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός έσπευσε τότε να διοργανώσει τον Εθνικό Οργανισμό Χριστιανικής Αλληλεγγύης, με σκοπό την προώθηση τροφίμων σε όλες τις δοκιμαζόμενες περιοχές (τα αστικά κέντρα ήταν βέβαια εκείνα που δοκιμάστηκαν περισσότερο).
ΕΠΙΣΤΡΑΤΕΥΣΗ
Το 1943 η ναζιστική κυβέρνηση της Γερμανίας αποφασίζει να προβεί σε πολιτική επιστράτευση Ελλήνων, με σκοπό να εργαστούν στη Γερμανία.
Ο Αρχιεπίσκοπος αντιδρά άμεσα. Με διερμηνέα τον καθηγητή Ι. Γεωργάκη, επισκέπτεται τον Γερμανό διοικητή και απαιτεί να ανακληθεί η απόφαση: «…εγώ ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος, θα πω να σημάνουν τα σήμαντρα της πανελληνίου εξεγέρσεως και μαζί με τις γενικές απεργίες, θα φέρω με όλους τους πολιτικώς στρατευσίμους ένοπλα τα βήματά μου προς τα ελεύθερα ελληνικά βουνά».
Μετά από σκληρές, ολοήμερες διαπραγματεύσεις, οι κατοχικοί διοικητές δέχθηκαν να ανακληθεί η απόφαση, ζητώντας ως αντάλλαγμα την αποκήρυξη της αντίστασης ή του κομμουνισμού. Ωστόσο, ο Δαμασκηνός και πάλι αρνήθηκε: «Αυτούς που θέλουν την ελευθερία του τόπου τους δεν τους ξεχωρίζω σε καλούς και κακούς. Προσεύχομαι για όλους», απάντησε με γενναιότητα.
Η έγγραφη διαμαρτυρία και τα πιστοποιητικά βάπτισης των Εβραίων
Όμως η μέριμνά του δεν περιορίστηκε στους Έλληνες Ορθόδοξους Χριστιανούς. Το ίδιο ενδιαφέρον έδειξε και για τους αθίγγανους και για τους Εβραίους. Με εντολή του εκδίδονταν πιστοποιητικά βαπτίσεως για τους Εβραίους που τους εμφάνιζαν ως Χριστιανούς. Ετσι αποφεύχθηκε η σύλληψη και απέλασή τους. Επανειλημμένα διαμαρτυρήθηκε στους Γερμανούς ανώτερους διοικητές για τη συνεχιζόμενη πρακτική της δολοφονίας Εβραίων, με πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα την έγγραφη διαμαρτυρία που απέστειλε, την 23η Μαρτίου 1943, υπερασπιζόμενος την ιουδαϊκή κοινότητα, για την οποία απειλήθηκε από τον στρατηγό Στρόοπ με τυφεκισμό.
Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός απάντησε στην απειλή του Στρόοπ: «Οι Ιεράρχες της Ελλάδος, στρατηγέ, δεν τουφεκίζονται, απαγχονίζονται. Σας παρακαλώ να σεβασθήτε αυτήν την παράδοσιν». Για τη δράση του αυτή, τιμήθηκε αργότερα από την Ισραηλιτική κοινότητα.
Κάποτε του ζητήθηκαν ονόματα 10 ομήρων για να εκτελεστούν, σε αντίποινα για επιθέσεις εναντίον γερμανικών στόχων. Ο Αρχιεπίσκοπος έγραψε σε μια κόλλα χαρτί το δικό του όνομα, το έδειξε στον Γερμανό διοικητή και του είπε αυστηρά: «Τους άλλους εννέα προσθέστε τους εσείς».
Ο ΕΜΦΥΛΙΟΣ, Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΣΤΑΘΕΙΑ, ΟΙ ΔΥΟ ΠΑΡΑΙΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΛΟΣ
Με την αποχώρηση των κατοχικών στρατευμάτων, νέα απειλή εμφανίζεται. Το φάσμα του εμφυλίου πλανάται πάνω από την καθημαγμένη χώρα. Καθώς υπάρχουν ενστάσεις για την επάνοδο του βασιλέως Γεωργίου χωρίς την διεξαγωγή δημοψηφίσματος, ως πλέον ενδεδειγμένη λύση προτείνεται η ανάληψη της Αντιβασιλείας από τον Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό, που τυγχάνει μεγάλης λαϊκής αποδοχής λόγω της στάσης του απέναντι στους κατακτητές.
Στις 31 Δεκεμβρίου 1944 αναλαμβάνει τα νέα του καθήκοντα και προσπαθεί να κρατήσει ισορροπία ανάμεσα στις αντίπαλες δυνάμεις. Η υπογραφή της συμφωνίας της Βάρκιζας το 1945 δίνει ελπίδες για ειρηνική διευθέτηση των διαφορών. Σύντομα όμως οι ελπίδες διαψεύδονται.
ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ
Τον Μάιο του 1945 ο Αρχιεπίσκοπος – Αντιβασιλεύς θα επισκεφθεί τα ελεύθερα Δωδεκάνησα, τη Ρόδο συγκεκριμένα. Ήταν ο πρώτος Έλληνας ηγέτης που τα επισκέφθηκε, και έγινε δεκτός με ξέφρενο ενθουσιασμό, αφού η επίσκεψη αυτή θεωρήθηκε ο προπομπός της επικείμενης επανένωσης με την μητέρα Ελλάδα.
Όμως το εθνικό του έργο δεν σταματάει εκεί. Τον Σεπτέμβριο του1945 θα μεταβεί στο Λονδίνο, συνοδευόμενος από τον διευθυντή του Πολιτικού του Γραφείου διπλωμάτη Γιώργο Σεφέρη, τον μετέπειτα νομπελίστα ποιητή μας. Καταθέτουν επίσημο αίτημα για ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Εκεί συναντάται και με τον βασιλιά της Ελλάδος και του προτείνει αναβολή του επικείμενου δημοψηφίσματος. Με την επιστροφή του στην Ελλάδα, θα αναλάβει και χρέη πρωθυπουργού για λίγες μέρες.
ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ
Η πολιτική αστάθεια εντείνεται στην Ελλάδα και ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός απογοητευμένος υποβάλλει δύο φορές την παραίτησή του. Ο πολιτικός κόσμος, βλέποντας στο πρόσωπό του τον εγγυητή της πολιτικής σταθερότητας, προσπαθεί να τον μεταπείσει. Εν τέλει, μετά το δημοψήφισμα του 1946 και την επάνοδο του βασιλιά, ο Δαμασκηνός παραιτείται από τα πολιτικά του αξιώματα.
Λίγο αργότερα αποσύρεται και από τα εκκλησιαστικά του καθήκοντα. Αφησε την τελευταία του πνοή στις 20 Μαΐου του 1949, σε ηλικία 59 ετών, έχοντας αφήσει ένα τεράστιο εκκλησιαστικό και εθνικό έργο. Έχοντας ανύσει έναν όχι μακρό βίο, που όμως τον ανάλωσε μέχρι τέλους στην υπηρεσία του Θεού και την διακονία του πλησίον, αναχώρησε για την ουράνια πατρίδα, επισφραγίζοντας με τη ζωή και τη δράση του τα λόγια του Σολομώντα: Δίκαιος ἐὰν φθάσῃ τελευτῆσαι, ἐν ἀναπαύσει ἔσται· γῆρας γὰρ τίμιον οὐ τὸ πολυχρόνιον οὐδὲ ἀριθμῷ ἐτῶν μεμέτρηται· πολιὰ δέ ἐστι φρόνησις ἀνθρώποις καὶ ἡλικία γήρως βίος ἀκηλίδωτος.
Γιάννης Ζάννης
*Αναδημοσίευση από την εφημερίδα “Ορθόδοξη Αλήθεια”