Του Μητροπολίτου Μάνης κ. Χρυσοστόμου Γ’
Στις 19 Φεβρουαρίου, εορτάζει η Εκκλησία μας, τιμά και υμνεί την «Αρχόντισσα των Αθηνών», την μεγάλη διδασκάλισσα του Γένους, την οσιομάρτυρα Αγία Φιλοθέη. Και όλως ιδιαιτέρως, λαμπρύνει την αγία μνήμη της, ο Καθεδρικός Ναός των Αθηνών, όπου φυλάσσεται, ως εξαιρετική ευλογία, το τίμιον λείψανόν της.
*
Αξίζει να προσεγγίσουμε την αγία αυτή προσωπικότητα του 16ου αιώνα. Η Αγία Φιλοθέη, υπήρξε τέκνον του δημογέροντος των Αθηνών Αγγέλου και της Συρίγης ή Συργιανής Μπενιζέλου, παλαιάς αρχοντικής οικογένειας του κλεινού άστεως. Κατά δε τον περιφανή ιστοριοδίφη Δημ. Καμπούρογλου ή Καμπούρογλους, ο μεν πατέρας της, ήταν εγγονός του Αγγέλου Μπενιζέλου, ακμάσαντος περί το 1420, η δε μητέρα της είλκε την καταγωγή από την βυζαντινή οικογένεια των Παλαιολόγων. Ως γνωστόν, το έτος 1552, ότε εγεννήθη η αρχοντοπούλα των Αθηνών, η κατάσταση σ’ ολόκληρο το Ελληνικό Γένος υπήρξε δεινοτάτη.
Είχε προηγηθεί και η άλωσις των Αθηνών υπό των Τούρκων και τα χρόνια υπήρξαν πικρότατα για τον Ελληνισμό. Μάλιστα, η άλλοτε ένδοξος Αθήνα εταλαιπωρείτο από φοβερές επιδημίες, από εξισλαμισμούς, από ληστείες, αγριότητες, πολλή αγραμματοσύνη και το φοβερό βέβαια «παιδομάζωμα». Περιηγητής του έτους 1546, έγραφε χαρακτηριστικώς, ότι «η Αθήνα είναι τόσο ερημωμένη, που φαίνεται απίστευτο ότι υπήρξε κάποτε ένδοξη. Δεν είδα πουθενά φοβερώτερο τόπο. Ερημιά, ξεραΐλα, αγκαθιές και βάλτους». Και όμως η Αγία, μέσα σ’ όλες αυτές τις δύσκολες συνθήκες, έλαμψε, δημιούργησε, στήριξε, ενίσχυσε το Γένος.
Την άνοιξη του έτους 1523, στο Ι. Ναό της Παναγίας της Γοργοεπηκόου («μικράς Μητροπόλεως») εβαπτίσθη και ανετράφη στην αρχοντική οικογένειά της, «εν παιδεία και νουθεσία Κυρίου», λαμβάνοντας αρίστη μόρφωση, ελληνική και χριστιανική. Μετά την χηρεία της, μόλις εις ηλικία των 17 ετών, εκ γάμου διαρκείας τριών ετών, ως και μετά τον θάνατο των γονέων της κατά το έτος 1547, η Ρεγγούλα (ήταν το κοσμικό της όνομα), απεφάσισε την ολοκληρωτική αφιέρωση στο Θεό. Γράφει σχετικώς ο Καμπούρογλου: «Πρώτον μεν δι’ εν οράματι επιταγής του Αγίου Ανδρέου του Πρωτοκλήτου οικοδομεί Παρθενώνα, επ’ ονόματι τούτου τούτον τιμήσαντα, με ικανά κελλία και άλλα αναγκαία οικοδομήματα και περιοχάς και τον επροικοδότησε με μετόχια και υποστατικά ικανά προς αναγκαίαν ζωοτροφίαν των εν αυτώ μοναζουσών». Εκάρη μοναχή και έλαβε το μοναχικό όνομα Φιλοθέη.
*
Το μοναστήρι, το οποίον ίδρυσε η ιδία και με χρήματά της εις το σημείον, όπου σήμερα βρίσκεται το Μέγαρο της Ι. Αρχιεπισκοπής Αθηνών, κατέστη αληθινό πνευματικό κέντρο λατρείας του Θεού και εξαίσιο πανδιδακτήριο παιδείας, τεχνών και αγάπης για τον πονεμένο λαό. Στο μοναστήρι τούτο μετ’ αυτής, ήλθαν και οι θεραπαινίδες του αρχοντικού της, τις οποίες είχε κατηχήσει και ελευθέρως είχαν δεχθεί να καρούν και αυτές μοναχές, όπως και άλλες νέες των Αθηνών από πλούσιες οικογένειες. Εκτός της συστηματικής λατρείας, των αγρυπνιών, της ασκήσεως και της προσευχής, η Αγία Φιλοθέη προχώρησε στο μοναστικό της αυτό κέντρο και στην οργανωμένη φιλανθρωπία για την ανακούφιση των πτωχών, των χηρών, των ορφανών, των αστέγων και των ασθενών. Έγινε η ίδια «διακόνισσα της αγάπης»!
Γνώριζε καλά, ότι ο Ηγαπημένος Νυμφίος της ψυχής της, ο Χριστός, «ουκ ήλθε διακονηθήναι, αλλά διακονήσαι και δούναι την ψυχήν αυτού λύτρον αντί πολλών» (Ματθ. κ’, 28). Ήξερε, ότι ο Κύριος είχε ενδυθεί το «λέντιον» της διακονίας, τότε στον Μυστικό Δείπνο. Ότι ο Απόστολος Παύλος «διηκόνει τοις αγίοις» (Ρωμ. ιε’, 25) και ότι ο Μέγας Βασίλειος διηκόνησε τους πτωχούς και τους ασθενείς στη «Βασιλειάδα» του και ο Ι. Χρυσόστομος εγένετο για τους συνανθρώπους του και βοηθός και συνήγορος και τροφεύς και πατέρας.
«Διακονία», ἦταν ἡ μεγάλη λέξη, μέ ὅλο της τό περιεχόμενο, πού δονοῦσε τό εἶναι της. Διακονία: ὡς ἄνοιγμα στόν πλησίον, ὡς ἐξυπηρέτηση τοῦ ἄλλου, ὡς γλυκειά παρηγορία τοῦ πονεμένου, ὡς ἀνακούφιση τοῦ δυστυχισμένου, ὡς ἀπό κοινοῦ ἄρση τοῦ φορτίου τῶν δυσκολιῶν, ὡς ξεχύλισμα τῆς ἀγάπης. Κάποτε μάλιστα, ὅταν ἡ πεῖνα ἦταν μεγάλη μάστιγα, ἡ ἁγία Φιλοθέη δέν δίστασε νά ἀνοίξει τίς ἀποθῆκες τοῦ μοναστηριοῦ καί νά προσφέρει τά τρόφιμα καί ὅλο τό λάδι γιά τόν πεινασμένο λαό.
*
Προσέτι, προέβη στήν ἀνέγερση, λόγω τῶν ηὐξημένων ἀναγκῶν, πλησίον τοῦ κεντρικοῦ κτιρίου τῆς Μονῆς καί ἄλλων κτισμάτων. Ἔτσι δημιούργησε νοσοκομεῖο, γηροκομεῖο, ὀρφανοτροφεῖο, ξενῶνα, αἴθουσα συσσιτίου. Τό σημαντικότερο ἔργο ἦταν ἡ ἵδρυση τοῦ «Διδακτηρίου» γιά τίς νέες ὅπου καί τίς προστάτευε ἐκ τῆς ἐξαχρειώσεως ἐκ μέρους τῶν Τούρκων. Εἰδικότερα, μερίμνησε γιά τήν ἐκμάθηση τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτων ἀλλά καί τεχνῶν, ὅπως πλεκτικῆς, ὑφαντικῆς, ραπτικῆς, κεντημάτων, κ.ἄ.
Εἶναι ἡ πρώτη περίπτωση μετά τήν ἅλωσιν τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ὅπου ἱστορεῖται εἰς Ἀθήνας, ἐπαγγελματική σχολή γιά νεάνιδες. Παράλληλα, ἡ Ἁγία προστάτευσε ἄγαμες μητέρες, κατόρθωσε καί ἐξαγόρασε αἰχμαλώτους καί τούς ἐλευθέρωσε, ἐπλήρωσε φόρους πολλῶν πτωχῶν ραγιάδων, ἀπελευθέρωσε κρατουμένους καί ἰδίᾳ προφύλαξε πολλούς χριστιανούς ἀπό τούς φοβερούς ἐξισλαμισμούς. Δικαίως, συνεπῶς, δυνάμεθα νά ἰσχυρισθοῦμε, ὅτι τόν 16ο αἰῶνα, εἴχαμε μία «καινούργια Βασιλειάδα» στήν σκλαβωμένη Ἀθήνα, ἕνα σπουδαιότατο κατόρθωμα πολιτισμοῦ, ἀγάπης καί προνοίας. Τό ἴδιο πνεῦμα ἀγάπης ἐπικρατοῦσε καί στά Μετόχιά της (Πατήσια– Καλογρέζα-Σαλαμῖνα-Αἴγινα-Κέα) ὅπου κατέστησαν καί αὐτά καταφύγια στοργῆς γιά πολλές ψυχές τοῦ δούλου Γένους. Ἡ ὀνομασία «Καλογρέζα», εἶναι ἀπό τήν ἐκεῖ ὕπαρξη τοῦ Μετοχίου της, ἡ «καλή γραῖα», ἡ «καλογριά». Καί τό Ψυχικό, φέρει τήν ὀνομασία ἀπό τό «ψυχικό» πού ἔκαμνε μέ τό πηγάδι πού εἶχε σέ κτῆμα της ἐκεῖ στήν περιοχή καί ἔπιναν νερό οἱ διαβάτες.
*
Και όλα αυτά τα επέτυχε, γιατί έμεινε πιστή άχρι θανάτου, πιστή στον Κύριό της, στον Ηγαπημένο Νυμφίο της ψυχής της, μέχρι το βράδυ εκείνο, που οι Τούρκοι κατακτητές την συνέλαβαν, την έδειραν και την βασάνισαν. Ήταν το βράδυ της αγρυπνίας για τον έτερο μεγάλο Άγιο των Αθηνών, τον Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη. Και σ’ εκείνη την αγρυπνία την άφησαν λιπόθυμη, αναίσθητη, για να παραδώσει μετά από λίγους μήνες το πνεύμα της στον Κύριο, στις 19 Φεβρουαρίου του έτους 1589. Αυτό, που δονούσε την εκλεκτή ψυχή της οσιομάρτυρος Φιλοθέης ήταν: «Όλα για τον Χριστό»!
Η οσιομάρτυς, η αγία Φιλοθέη, δεν είναι τυχαία μορφή, αναξία μελέτης και άνευ προσφοράς στον εν γένει Ελληνικό πολιτισμό. Υπέροχη φυσιογνωμία που ακτινοβολεί στο πνευματικό στερέωμα των αγίων γυναικών της Εκκλησίας μας. Πολύτιμο μαργαριτάρι της Ορθοδόξου Πίστεώς μας, της αρετής και των έργων. Πρόκειται για μία ισχυρά μαρτυρία του πνεύματος και του πολιτισμού.
Θεωρούμε και εμείς, οι σύγχρονοι νεοέλληνες και ιδία οι Αθηναίοι, ιερότατο το χρέος, όχι μόνο να τιμούμε την μεγάλη αυτή Αγία μεθ’ υψηλού πνευματικού φρονήματος, αλλά και να εμπνεόμεθα, καθ’ ότι, η μοναχή, η διδασκάλισσα, η «Κυρά των Αθηνών», η Αγία Αρχόντισσα, η Οσία και Μάρτυς, Αγία Φιλοθέη η Αθηναία, πράγματι, είναι ένας ατίμητος αληθινός θησαυρός, ένα πρότυπο διακονίας για τον σύγχρονο άνθρωπο, ένα διαμάντι των υψηλών οραμάτων και ιδανικών. Τω όντι, «το κλέος το μακάριον κέρδισε», η Αγία Φιλοθέη, η Αθηναία.