Ο Καμύ τον χαρακτηρίζει τον σπουδαιότερο προφήτη του 20ου αιώνα. Ο Νίτσε μιλά για τον μεγαλύτερο ψυχολόγο από τον οποίον μπορούσε ο ίδιος να διδαχθεί. Ο Αϊνστάιν ομολογεί ότι είχε να του προσφέρει πολύ περισσότερα από οποιονδήποτε επιστήμονα
«Το ξέρω, θα πεθάνω σήμερα! Αναψε μια λαμπάδα, Αννα, και δως μου το Ευαγγέλιο»
Συμπληρώνονται φέτος 140 χρόνια από τον θάνατο του Φιοντόρ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέφσκι (28 Ιανουαρίου ή με το Νέο Ημερολόγιο, 9 Φεβρουαρίου 1881), καθώς και τα 200 χρόνια από τη γέννησή του (στις 11 Νοεμβρίου 1821).
Ο μεγάλος αυτός λογοτέχνης με την πολυκύμαντη ζωή, υπήρξε ένας μεγάλος ανατόμος της ανθρώπινης ψυχής και ένας προφήτης της εποχής που ζούμε σήμερα, προϊόν της νεωτερικότητας και της απομάκρυνσης από την πίστη στον Θεό και τις παραδοσιακές αξίες.
Αλλωστε, τον θαυμασμό τους για την μοναδική ικανότητά του να ανατέμνει την ανθρώπινη ψυχή, εκφράζουν προσωπικότητες που δεν σχετίζονται με την Ορθόδοξη Πίστη, ούτε βλέπουν υπό την ίδια οπτική γωνία τον Θεό, τον άνθρωπο και τον κόσμο. Ενδεικτικά, ο Καμύ τον χαρακτηρίζει ως τον σπουδαιότερο προφήτη του 20ου αιώνα. Ο Νίτσε ως τον μεγαλύτερο ψυχολόγο, από τον οποίον μπορούσε ο ίδιος να διδαχθεί. Και ο Αϊνστάιν ομολογεί ότι ο Ντοστογιέφσκι είχε να του προσφέρει πολύ περισσότερα από οποιονδήποτε επιστήμονα.
Γεννήθηκε στη Μόσχα. Ο πατέρας του Μιχαήλ Ανδρέγιεβιτς ήταν συνταξιούχος στρατιωτικός χειρουργός που κατόρθωσε να ανελιχθεί στις τάξεις της αριστοκρατίας. Ήταν αλκοολικός με συχνά βίαια ξεσπάσματα, λειτουργώντας έτσι ως αρνητικό πρότυπο για τον γιο του. Ο βίαιος χαρακτήρας του και η σκληρή του συμπεριφορά στους δουλοπαροίκους του, είχε ως αποτέλεσμα τη δολοφονία του από τους τελευταίους, το 1838. Η μητέρα του Μαρία, ήταν μια ευγενική ψυχή, βαθύτατα Ορθόδοξη, ευαίσθητη και λάτρης της λογοτεχνίας. Την αγάπη της αυτή μετέδωσε και στον γιο της, ο οποίος αργότερα θα χρησιμοποιήσει το πρότυπό της για να σκιαγραφήσει πρωταγωνιστές πολλών αριστουργημάτων του. Ωστόσο πέθανε νωρίς, όταν ο Φιοντόρ ήταν μόλις 16 ετών και ο θάνατός της τον σημάδεψε ανεξίτηλα. Στήριγμά του έκτοτε, ήταν ο αδελφός του Μιχαήλ.
ΣΠΟΥΔΕΣ
ο 1843 ο Ντοστογιέφσκι αποφοίτησε από τη Στρατιωτική Ακαδημία Μηχανικών της Αγίας Πετρούπολης, αλλά ουδέποτε ασχολήθηκε επαγγελματικά με το αντικείμενο των σπουδών του. Θα ασχοληθεί με τη λογοτεχνία, που όμως στην αρχή δεν του εξασφάλιζε τα προς το ζην. Ετσι, ο μεγάλος συγγραφέας, που εν τω μεταξύ τον είχε κατακτήσει το πάθος της χαρτοπαιξίας, ζούσε κάτω από πολύ δύσκολες συνθήκες.
Το 1849 συλλαμβάνεται από τις αρχές, με την κατηγορία της συμμετοχής στην ανατρεπτική οργάνωση «Κύκλος Πετρασέβσκι». Οι συμμετέχοντες καταδικάστηκαν σε θάνατο και οδηγήθηκαν στο εκτελεστικό απόσπασμα. Με τις κάννες των όπλων στραμμένες πάνω τους, έρχεται αυτοκρατορικό διάταγμα με το οποίο ο Τσάρος Νικόλαος Α΄ τους χάριζε τη ζωή, μετατρέποντας την ποινή τους σε καταναγκαστικά έργα. Το γεγονός αυτό επρόκειτο να τον σημαδέψει για όλη του τη ζωή.
Αργότερα θα γράψει στον αδελφό του: «…Ματώνει η καρδιά μου όταν σκέφτομαι τη μέχρι τώρα ζωή μου και συνειδητοποιώ τον χρόνο που σπατάλησα σε μάταια πράγματα, όταν αναλογίζομαι τα λάθη μου, την τεμπελιά μου, την αδυναμία μου να ζήσω. Όταν συνειδητοποιώ πόσο λίγο εκτίμησα τη ζωή, πόσες φορές πρόδωσα τη ψυχή μου… η ζωή είναι δώρο, είναι ευτυχία, κάθε της λεπτό μπορεί να γίνει μια αιωνιότητα ευτυχίας!».
ΤΑ ΑΡΙΣΤΟΥΡΓΗΜΑΤΑ
Οι εμπειρίες του στα καταναγκαστικά έργα περιγράφονται στο βιβλίο του «Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων». Καθώς εκτίει το τελευταίο μέρος της ποινής του ως στρατιώτης στα σύνορα Σιβηρίας-Κίνας, γνωρίζεται με την Μαρία Ισάεφ, την οποίαν ερωτεύεται και παντρεύεται. Ωστόσο η σύζυγός του πέθανε το 1864 από φυματίωση, ενώ λίγο αργότερα πέθανε και ο αδελφός του.
Η ζωή του γίνεται όλο και δυσκολότερη, ώσπου ολοκληρώνει το πρώτο από τα κλασικά του αριστουργήματα, το «Εγκλημα και Τιμωρία». Ακολουθεί ο «Παίκτης», που το ολοκληρώνει σε 27 μόλις μέρες, υπαγορεύοντάς το στη 20χρονη στενογράφο Άννα Γκριγκόριεβνα Σνίτκινα, που θα γινόταν η δεύτερη σύζυγός του. Λίγα χρόνια μετά τον γάμο τους φεύγουν για την Ευρώπη. Κατά την απουσία του η φήμη του στη Ρωσία όλο και μεγαλώνει. Το 1869 θα γράψει τον «Ηλίθιο», το 1872 τους «Δαιμονισμένους», το 1875 τον «Εφηβο». Μεταξύ των ετών 1873-1881 θα συγγράψει το «Ημερολόγιο του Συγγραφέα», ενώ το 1880 θα ολοκληρώσει το κορυφαίο ίσως μυθιστόρημά του «Αδελφοί Καραμαζώφ».
ΕΞΟΜΟΛΟΓΗΣΗ
Ο Ντοστογιέφσκι έπασχε από επιληψία και επιπλέον υπέφερε σε όλη του τη ζωή από ασθένεια των πνευμόνων. Στις 7 Φεβρουαρίου του 1881 παρουσίασε μια σοβαρή πνευμονική αιμορραγία. Το βράδυ κάλεσαν τον ιερέα της γειτονικής Εκκλησίας του Αγίου Βλαντίμιρ κι ο Ντοστογιέφσκι εξομολογήθηκε και μετέλαβε των Αχράντων Μυστηρίων. Οπως γράφει στο «Ημερολόγιό» της η σύζυγός του Αννα, η ίδια τον διαβεβαίωνε ότι θα ζούσε ακόμη για πολλά χρόνια. Εκείνος της απάντησε: «Οχι, το ξέρω, θα πεθάνω σήμερα! Άναψε μια λαμπάδα, Άννα, και δως μου το Ευαγγέλιο». Στις 28 Γενάρη, ώρα 8.36 το βράδυ, ο Φιοντόρ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέφσκι παρέδωσε το πνεύμα του στα χέρια του Θεού. Η είδηση του θανάτου του συγκλόνισε τους κατοίκους της Αγίας Πετρούπολης. Για δυο συνεχείς ημέρες το σπίτι του ήταν κατάμεστο από κόσμο, που συνέρρεε για το τελευταίο αντίο στον πολυαγαπημένο του συγγραφέα.
Η παραβολή του Ασώτου που τράβηξε την προσοχή του και η ορθόδοξη πίστη ως η μόνη διέξοδος σωτηρίας
«Το εύρος και η δύναμη της προσωπικότητάς του ξεπερνούν κάθε σύγχρονη μέθοδο αξιολόγησης. Στην πρώτη επαφή, νομίζεις πως βρίσκεσαι μπροστά σε έναν συγγραφέα και άξαφνα ανακαλύπτεις το άπειρο…»
Ο Ντοστογιέφσκι «ανακάλυψε ξανά την Ορθοδοξία κατά τη διάρκεια της εξορίας του, όταν μια ηλικιωμένη γυναίκα του έδωσε την Καινή Διαθήκη και η προσοχή του στράφηκε στην παραβολή του Ασώτου.
Διακρίνοντας και από την προσωπική του εμπειρία το αδιέξοδο στο οποίο οδηγούσαν την πατρίδα του και όλο τον κόσμο οι νέες ιδεολογίες που απέρριπταν τον Θεό, και διαβλέποντας καθαρά και την σεπηδόνα της παλιάς αριστοκρατίας, μέσα από το έργο του δείχνει την πορεία του κόσμου ως την πορεία μιας οικογένειας που, απομακρυνόμενη από την Εκκλησία, διέρχεται μέσα από τον χωρισμό, την μοναξιά και το αδιέξοδο, ώσπου ξαναβρίσκει τον Χριστό και αρχίζει να ανακάμπτει, παρουσιάζοντας την εικόνα της παγκόσμιας ενότητας στο Όνομα του Χριστού.
Σύμφωνα με την περιγραφή του Στέφαν Τσβάιχ για το έργο του Ντοστογιέφσκι: «Το εύρος και η δύναμη της προσωπικότητάς του ξεπερνούν κάθε σύγχρονη μέθοδο αξιολόγησης. Στην πρώτη επαφή, νομίζεις πως βρίσκεσαι μπροστά σε ένα συγγραφέα-και άξαφνα ανακαλύπτεις το άπειρο… Σαν εισχωρήσεις μέσα στο σύμπαν του Ντοστογιέφσκι, ανακαλύπτεις έναν κόσμο μυστηριακό, πρωτόγονο και παρθενικό… Πίσω από κάθε διάφραγμα του έργου του, πίσω από κάθε ήρωα, βασιλεύει η αιώνια νύχτα και το αιώνιο φως-και αυτό γιατί ο προορισμός του και η μοίρα του είναι αξεδιάλυτα δεμένα με όλα τα μυστήρια του Είναι. Ο κόσμος του κινείται ανάμεσα στον θάνατο και την τρέλα, στο όνειρο και στην απτή πραγματικότητα…».
Αν ήθελε κάποιος να περιγράψει επιγραμματικά την προφητική εικόνα που δείχνει ο Ντοστογιέφσκι για μια δίχως Θεό ανθρωπότητα, είναι η γνωστή φράση από τους «Αδελφούς Καραμαζώφ»: «Χωρίς Θεό, όλα επιτρέπονται». Αυτό φαίνεται στη σκέψη του Ρασκόλνικωφ στο «Εγκλημα και Τιμωρία», όταν ο ίδιος παίρνει τη θέση του Θεού και αποφασίζει ποιοι αξίζει να ζουν και ποιοι όχι.
Αυτό φαίνεται ακόμη πιο ξεκάθαρα στους «Δαιμονισμένους», όπου οι πρωταγωνιστές παλεύουν με τους δαίμονες της ταραγμένης τους ψυχής, καταφεύγουν σε εκ προμελέτης φόνους σε συνομωσίες και δολοπλοκίες και, αρνούμενοι τον Θεό, αρνούνται ταυτόχρονα και την κοινωνία και τον άνθρωπο, οδηγούμενοι έτσι στον φόνο (Πιότρ Στεπάνοβιτς) ή την αυτοκτονία (Κυρίλοβ), κινούμενοι σε ένα μηδενιστικό πλαίσιο άρνησης του Θεού, της ηθικής, των κοινωνικών αξιών. Σε όλα τα μυθιστορήματα οι μορφές των ηρώων του κινούνται μέσα στα αδιέξοδα που προξενεί η άρνηση του Θεού και η εναγώνια αναζήτηση της πίστης και του θείου.
«ΜΟΝΟ ΤΟ ΚΗΡΥΓΜΑ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΓΙΑ ΑΓΑΠΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΟΙΑ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΜΑΣ ΛΥΤΡΩΣΕΙ ΚΑΙ ΝΑ ΦΕΡΕΙ ΤΗΝ ΠΛΗΡΗ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ»
Στο τελευταίο και ωριμότερο έργο του, στους «Αδελφούς Καραμαζώφ», αποτυπώνεται κατά τον καλύτερο τρόπο η Ορθόδοξη Πίστη και το βίωμα του Εκκλησιαστικού γεγονότος ως η μόνη διέξοδος σωτηρίας σ’ έναν αδιέξοδο κόσμο, που λίγες δεκαετίες μετά τον θάνατο του Ντοστογιέφσκι θα δοκίμαζε τις οδυνηρές συνέπειες της αποστασίας του από τον Θεό. Εκ των τριών αδελφών, ο Ιβάν, ο εκφραστής της άρνησης του Θεού, απορρίπτει κάθε ηθική επιταγή, αμφισβητώντας και σχετικοποιώντας τη συνείδηση.
Η αντίληψη αυτή αναπόφευκτα οδηγεί σε δύο δρόμους: Ο ένας είναι μία κοινωνία ορθολογική, χωρίς Θεό και όρια, με έναν άνθρωπο χωρίς μεταφυσικές αναζητήσεις, απαλλαγμένον από τον έλεγχο της συνείδησης, που λατρεύει εγωιστικά και με εωσφορική διάθεση τον εαυτό του, αυτοθεοποιείται και οδηγείται στο όραμα του Υπερανθρώπου, όπως τον φαντάσθηκε ο Νίτσε, χωρίς τα βαρίδια της συνείδησης και τις «αδυναμίες» της συμπόνιας και της αλληλεγγύης στον συνάνθρωπο.
Ο άλλος δρόμος είναι ο απόλυτος μηδενισμός, αφού «αν δεν υπάρχει αιώνιος Θεός, δεν υπάρχει καμιά αρετή και ούτε και χρειάζεται». Στις τραγικές αντιφάσεις της συλλογιστικής του Ιβάν, μπορούμε να αναγνωρίσουμε τον σημερινό άνθρωπο του ορθολογισμού, της άρνησης, του μηδενισμού, αντιμέτωπο με τις εσωτερικές του συγκρούσεις και τα κοινωνικά αδιέξοδα που ο ίδιος προξένησε, απομακρύνοντας τον Θεό από τη ζωή του, για να αυτοαναγορευθεί ο ίδιος θεός.
ΚΑΛΛΟΣ Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ
Στον αντίποδα είναι ο τρίτος αδελφός, ο Αλιόσα και κυρίως ο στάρετς Ζωσιμάς, στο πρόσωπο του οποίου υποδηλώνεται μάλλον ο Άγιος Αμβρόσιος της Όπτινα, που ο Ντοστογιέφσκι γνώριζε προσωπικά. Εδώ υποδεικνύει την διέξοδο ο Ντοστογιέφσκι, ζώντας κι ο ίδιος μέσα στην πνευματικότητα της Ορθοδοξίας και πιστεύοντας ακράδαντα πως αυτή η πνευματικότητα είναι το Κάλλος που θα σώσει τον κόσμο: σε μία κοινωνία διεφθαρμένη, εγωιστική και υλιστική, όπως την περιγράφει στα έργα του, μόνον το κήρυγμα του Χριστού για αγάπη και μετάνοια μπορεί να λυτρώσει τον άνθρωπο από ό,τι τον βασανίζει και να οδηγήσει την ανθρωπότητα στην πλήρη μεταμόρφωσή της.
Αυτό υποστήριξε με όλη τη δύναμη της ψυχής του ο Ντοστογιέφσκι, μέχρι την στιγμή που συμφιλιωμένος με τον ίδιο του τον εαυτό και τον Θεό εκοιμήθη εν ειρήνη.
Και αυτό εκφράζεται κατά τον καλύτερο τρόπο στα λόγια του στάρετς Ζωσιμά: «Αγαπάτε τη δημιουργία του Θεού και στην ολότητα της, μα και στο κάθε κομματάκι. Αγαπάτε το κάθε φυλλαράκι, την κάθε αχτίδα του Θεού. Αγαπάτε τα ζώα, αγαπάτε τα φυτά, αγαπάτε το κάθε τι. Όταν θα αγαπήσεις το κάθε τι, θ’ ανακαλύψεις μέσα σ’ αυτά τα πράγματα το μυστικό του Θεού. Και μια και θα το ανακαλύψεις, θα το κατανοείς όλο και πιο πολύ με την κάθε μέρα που θα περνάει. Και στο τέλος θ’ αγαπήσεις όλο τον κόσμο με μια ακέραια, παγκόσμια αγάπη».
Γιάννης Ζαννής
*Αναδημοσίευση από την εφημερίδα “Ορθόδοξη Αλήθεια”