Σπάνιες φορητές εικόνες του λαϊκού καλλιτέχνη τις οποίες φιλοτέχνησε από το 1889 έως το 1932 φιλοξενούνται μέχρι και τις 20 Μαρτίου του 2022 στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηγουμενίτσας
Ο λαϊκός καλλιτέχνης Θεόφιλος Κεφαλάς-Χατζημιχαήλ (περίπου 1871-1934) είναι σήμερα γνωστός κυρίως για το κοσμικό του έργο, όπως αυτό αποτυπώθηκε σε τοιχογραφίες και φορητούς πίνακες, τους οποίους ζωγράφισε στα χωριά του Πηλίου και στην Λέσβο-τον τόπο γέννησής του.
Το στοιχείο όμως το οποίο οι περισσότεροι εξ ημών δεν γνωρίζουμε είναι, ότι ο αυτοδίδακτος αυτός δημιουργός ασχολήθηκε παράλληλα-και για μεγάλο χρονικό διάστημα-και με την εκκλησιαστική ζωγραφική αντλώντας τα θέματά του μέσα από την πλούσια παράδοση της Ορθοδοξίας.
Την ευκαιρία για να έρθουμε σε επαφή και με αυτή την σημαντική πτυχή-η οποία συμπεριλαμβάνεται στο διασωθέν έργο του Θεόφιλου- μας προσφέρει η έκθεση υπό τον τίτλο: «Έργον Θεόφιλου: Εικόνες Αγίων από το Πήλιο στην Θεσπρωτία», η οποία φιλοξενείται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηγουμενίτσας και θα διαρκέσει έως τις 20 Μαρτίου 2022.
Την ευθύνη διοργάνωσης της έκθεσης έχουν αναλάβει η Εφορεία Αρχαιοτήτων Θεσπρωτίας, οι Δήμοι Ηγουμενίτσας και Φιλιατών και η Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου, ενώ τελεί υπό την αιγίδα του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Οι θρησκευτικές εικόνες που ζωγράφισε ο Θεόφιλος καλύπτουν μια περίοδο από το 1889 έως το 1932, ενώ αξίζει να σημειωθεί ότι η πλειονότητα των φορητών εικόνων-που φιλοτέχνησε ο Θεόφιλος- προορίζονταν για να κοσμήσουν τα ιδιωτικά εικονοστάσια.
Αφορμή για την παρουσίαση της έκθεσης αυτής απετέλεσαν τρεις εικόνες του Θεόφιλου, τις οποίες φιλοτέχνησε γύρω στο 1910 έπειτα από παραγγελία του Βασίλειου Τσιλιβίδη, ο οποίος ζούσε στο Βόλο και καταγόταν από το χωριό Λιά της Θεσπρωτίας.
Όταν παρέλαβε τις εικόνες αυτές ο Τσιλιβίδης από τον Θεόφιλο τις δώρισε στο χωριό του προκειμένου να κοσμήσουν αυτές το τέμπλο του Ι.Ν της Αγίας Παρασκευής. Οι εικόνες αυτές μετά από χρόνια μεταφέρθηκαν στον ναό της Αγίας Τριάδας στον Λιά.
Στα εκθέματα της έκθεσης συμπεριλαμβάνονται επίσης έντεκα εικόνες προερχόμενες από ναούς του Πηλίου και από τη συλλογή του Μουσείου Βυζαντινής Τέχνης και Πολιτισμού της Μακρινίτσας-που ανήκει στην αρμοδιότητα της Μητρόπολης Δημητριάδος -όπως και τρεις εικόνες που ανήκουν στη συλλογή του Λαογραφικού Κέντρου Κίτσου Μακρή.
Κατά το παρελθόν είχε διατυπωθεί από ιστορικούς μελετητές η άποψη ότι ο Θεόφιλος απέκτησε τις γνώσεις γύρω από την τέχνη της αγιογραφίας μαθητεύοντας δίπλα στον παππού του τον Κωνσταντή Ζωγράφο, που καταγόταν από τα Μοσχονήσια.
Ωστόσο η άποψη αυτή έχει αμφισβητηθεί εντόνως,αφού δεν κατέστη δυνατόν να τεκμηριωθεί με επαρκή στοιχεία. Ενδιαφέρουσα μαρτυρία-στην οποία αναφέρεται η ιστορικός βυζαντινής τέχνης κ.Μαρία Νάνου-ως προς το ζήτημα της «μαθητείας» του Θεόφιλου στην αγιογραφία, αποτελεί η παρατήρηση του λαογράφου Κίτσου Μακρή.
Σύμφωνα με την άποψη που διατύπωσε ο ίδιος οι ζωγραφιές τριών εκκλησιών στη Μυτιλήνη-του Αγίου Θεράποντα, του Αγίου Συμεών και του παρεκκλησίου της Παναγίας- «είναι οι πρώτοι και μοναδικοί δάσκαλοι του Θεόφιλου».
Οι πρώτες εικόνες που φιλοτέχνησε ο Θεόφιλος εντοπίστηκαν στις Μηλιές, το ιστορικό αυτό χωριό του Πηλίου, όπου εκεί έφτασε το 1897 μετά το άδοξο τέλος του ελληνοτουρκικού πολέμου. Την ίδια χρονιά ζωγραφίζει ενυπόγραφα την εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στον ιερό ναό των Ταξιαρχών.
Αυτό αποτελεί το μοναδικό έργο, στο οποίο αναγράφεται όχι μόνο το πατρώνυμο αλλά και το πραγματικό οικογενειακό του επίθετο: έργον Θεοφίλου Γαβριήλ Κεφάλα.
Όσον αφορά την αποτίμηση πάνω στο σύνολο του αγιογραφικού έργου του Θεόφιλου, σημαντικά είναι τα στοιχεία τα οποία αναφέρει στην μελέτη της η ιστορικός βυζαντινής τέχνης κ. Μαρία Νάνου. Σύμφωνα,λοιπόν, με την ίδια μια πρώτη θεματική ομαδοποίηση περιλαμβάνει απεικονίσεις του Χριστού Παντοκράτορα, της Παναγίας Βρεφοκρατούσας, αγίων και νεομαρτύρων.
Ειδικότερα, εντοπίστηκαν παραστάσεις από τη ζωή του Χριστού (Βάπτιση, Έγερση του Λαζάρου, Κρίση του Πιλάτου, Άρνηση του Πέτρου, Σταύρωση, Ανάσταση) και της Παναγίας (Ευαγγελισμός, Κοίμηση, η Παναγία και οι Θεοπάτορες).
Οι βίοι των αγίων αποτέλεσαν για τον Θεόφιλο-σύμφωνα πάντα με την κ. Νάνου-αγαπητά αναγνώσματα και τον ενέπνευσαν στο να δημιουργήσει παραστάσεις ή βιογραφικές σκηνές μεμονωμένων αγίων (π.χ οι άγιοι Νικόλαος, Χαράλαμπος, Ελευθέριος, Μαρία Μαγδαληνή, Μαρίνα, Κωνσταντίνος και Ελένη, η Πυρφόρος Ανάβαση του Προφήτη Ηλία), αλλά και σκηνές του μαρτυρίου τους, όπως είναι το Μαρτύριο της Αγίας Μαρίνας.
Σπανιότερες είναι οι απεικονίσεις δογματικού περιεχομένου, όπως π.χ το έργο με θέμα την Αγία Τριάδα, καθώς και αυτές που συνδέονται με πανηγύρεις του εκκλησιαστικού εορτολογίου, με ωραιότερο δείγμα το έργο στο οποίο αναπαριστάται η Σύναξη των Ασωμάτων.
Ως προς την διάταξη των θεμάτων, χαρακτηριστικές θεωρεί η κ. Νάνου τις σύνθετες εικόνες ή τις εντοίχιες παραστάσεις. Σε αυτές βλέπουμε να συνυπάρχουν άλλοτε δύο ή και περισσότεροι άγιοι και άλλοτε το κύριο θέμα της εικόνας συνοδεύουν άγιοι σε μικρότερη κλίμακα, κατά το πρότυπο των χάρτινων εικόνων, οι οποίες στην εποχή του Θεόφιλου γνώρισαν ευρύτατη διάδοση.
Μορφές νεομαρτύρων την περίοδο της Τουρκοκρατίας
Από την θεματολογία του Θεόφιλου δεν θα μπορούσαν βεβαίως να απουσιάζουν εκείνα τα έργα στα οποία αποτυπώνονται οι μορφές των νεομαρτύρων της Εκκλησίας κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Στην εν λόγω έκθεση φιλοξενείται το πλέον αντιπροσωπευτικό παράδειγμα: η σύνθετη εικόνα δύο δημοφιλών νεομαρτύρων, την οποία ιστόρησε ο Θεόφιλος το 1910, έπειτα από παραγγελία του Βασίλη Τσιλιβίδη για τον ναό της Αγίας Παρασκευής στον Λιά της Θεσπρωτίας.
Πρόκειται για τους νεομάρτυρες Άγιο Απόστολο τον Νέο και Άγιο Γεώργιο εξ Ιωαννίνων, τον οποίο απεικονίζει εκπληκτικά όμοιο με τους ηρωικούς φουστανελάδες αγωνιστές του 1821. Ο πρώτος συνδέεται με τον τόπο διαμονής του δωρητή και ο δεύτερος με τον τόπο καταγωγής του.
Αξίζει να σημειωθεί ότι οι μεμονωμένες απεικονίσεις αγίων αποτελούν την πολυπληθέστερη κατηγορία φορητών εικόνων του Θεόφιλου.
Σωτήρης Λέτσιος
*Αναδημοσίευση από την εφημερίδα “Ορθόδοξη Αλήθεια”