Η ιστορία του μοναστηριού μέχρι την Αλωση της Πόλης, η λεηλασία των Οθωμανών και η μετατροπή σε τέμενος
«Στην Παναγιά της Χώρας… κι εδώ συνέχεια της καταστροφής. Αυτά τα παλιά μνημεία είναι τα χριστιανικά που αντιπαθούν περισσότερο» Γ. Σεφέρης, Μέρες Γ΄.
Η Μονή της Χώρας, που η Τούρκοι την ονόμασαν Καριγιέ Τζαμί, ήταν κτισμένη στον έκτο λόφο της Κωνσταντινούπολης, στην περιοχή που σήμερα ονομάζεται Edırnekapı.
Ο προσδιορισμός της «ἐν τῇ Χώρᾳ», σχετίζεται με την αρχική θέση της εκτός των τειχών που έκτισε ο Μ. Κωνσταντίνος. Όταν ο Θεοδόσιος ο Μικρός έκτισε τα νέα τείχη, η περιοχή συμπεριελήφθη εντός του περιβόλου των τειχών, ωστόσο διατήρησε την ονομασία της: Χώρα. Από ‘κει έλαβε και την ονομασία της η μετέπειτα ιδρυθείσα Μονή, που έμεινε γνωστή ως η Μονή της Χώρας.
Σύμφωνα με κάποιους ιστορικούς, η πλήρης ονομασία του καθολικού της Μονής ήταν «ἡ έκκλησία τοῦ Ἁγίου Σωτῆρος ἐν τῇ Χώρᾳ». Μια παλιά παράδοση που συνοδεύει την ιστορία της Μονής, θέλει την ίδρυσή της περί τον 6ο αιώνα από τον Όσιο Θεόδωρο, συγγενή του αυτοκράτορα Ιουστινιανού.
Σύμφωνα με την παράδοση αυτή, περί το 529 μ. Χ. ο Όσιος, συνοδευόμενος από τους μαθητές του Θεόπλαστο και Τιμόθεο, μετέβη στα Ιεροσόλυμα, για να προσκυνήσει τον Πανάγιο Τάφο. Επιστρέφοντας στην Κωνσταντινούπολη έκτισε τη Μονή της Χώρας με δύο παρεκκλήσια αφιερωμένα στους Αγίους Άνθιμο Νικομήδειας και τους Τεσσαράκοντα Μάρτυρες της Σεβαστείας.
Στο συναξάρι του Αγίου Βαβύλα, ο οποίος αποκεφαλίστηκε το 298 μ. Χ. στη Νικομήδεια μαζί με 84 μαθητές του, ο βιογράφος του Άγιος Συμεών ο Μεταφραστής αναφέρει: (…οι χριστιανοί), ἐλθόντες διὰ νυκτὸς ἔβαλαν τὰ λεἰψανα τῶν Ἁγίων μέσα εἰς ἕν μικρὸν πλοῖον καὶ τὰ ἐπῆγαν εἰς τὴν Κωνσταντινούπολιν…τὰ ἐνεταφίασαν ἔξω τοῦ τείχους τῆς Πόλεως κατὰ τὸ βόρειον μέρος, ὅπου εἶναι μοναστήριον, Χώρα ὀνομαζόμενον. (Για να μην υπάρξει σύγχυση, να επισημάνουμε ότι ον περί ου ο λόγος Άγιος Βαβύλας, που δίδασκε στὴ Νικομήδεια τὴν πίστη τοῦ Χριστοῦ στοὺς νέους, εἶναι μεταγενέστερος του ομωνύμου του ἐπισκόπου Ἀντιοχείας).
ΜΑΡΙΑ ΔΟΥΚΑΙΝΑ
Σε κάθε περίπτωση πάντως, ο ναός στην τελική του μορφή κτίστηκε από την Μαρία Δούκαινα, μητέρα της συζύγου του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού, μεταξύ των ετών 1077-1081. Οι φθορές που υπέστη από σεισμό επισκευάστηκαν από τον σεβαστοκράτορα Ισαάκιο Κομνηνό, γιο του Αλεξίου Ά.
Ωστόσο την τελική της μορφή θα ελάμβανε δύο σχεδόν αιώνες αργότερα, από τον Θεόδωρο Μετοχίτη, Μέγα Λογοθέτη του αυτοκράτορα Ανδρονίκου Β’ Παλαιολόγου, άνδρα λόγιο, από τους πιο σημαντικούς της περιόδου της λεγόμενης «Παλαιολόγειας Αναγέννησης», στον οποίον οφείλονται η προσθήκη του εξωνάρθηκα, του νοτίου παρεκκλησίου, καθώς και ο διάκοσμος του ναού με τα φημισμένα ψηφιδωτά και τις τοιχογραφίες.
Ο κτίτορας Θεόδωρος Μετοχίτης κληροδότησε επιπλέον στη Μονή μια σημαντική περιουσία, στην οποία συμπεριλαμβάνεται η συλλογή των βιβλίων του, πράγμα που προσήλκυσε αρκετούς λογίους στο μοναστήρι, ενώ έκτισε και νοσοκομείο.
Ο ΨΗΦΙΔΩΤΟΣ ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ
Η Μονή της Χώρας είναι, κατά γενική ομολογία, το σημαντικότερο μνημείο της εποχής των Παλαιολόγων, ενώ η μοναδικότητα του εικονογραφικού της προγράμματος την κατατάσσει μεταξύ των σημαντικότερων καλλιτεχνημάτων του βυζαντινού πολιτισμού.
Ο εξωνάρθηκας, ο νάρθηκας και ο κυρίως ναός του καθολικού κοσμούνται από τις υπέροχες ψηφιδωτές παραστάσεις όπου αναπτύσσονται ο βίος της Θεοτόκου και των παιδικών χρόνων του Κυρίου, σε συνδυασμό με τον κύκλο των θαυμάτων Του, (στους νάρθηκες του καθολικού και του παρεκκλησίου), με λεπτομέρειες που αντλούνται από την προφορική παράδοση και τα λεγόμενα απόκρυφα ευαγγέλια.
Οι τρούλοι και τα τόξα κοσμούνται από τις ψηφιδωτές παραστάσεις του Χριστού, της Παναγίας Βλαχερνίτισσας, των Δικαίων της Παλαιάς Διαθήκης, των Αποστόλων και των Αγίων. Στην είσοδο του εσωνάρθηκα προς τον κυρίως ναό, υπάρχει η ψηφιδωτή αναπαράσταση του Θεοδώρου Μετοχίτη, που προσφέρει γονυπετής στον Δεσπότη Χριστό την «μακέτα» του ναού. Τα ανατολικά τόξα του Ιερού Βήματος κοσμούνται από τα ψηφιδωτά του Χριστού και της Βρεφοκρατούσης Θεοτόκου, με την επιγραφή: ΜΗΤΗΡ ΘΕΟΥ Η ΧΩΡΑ ΤΟΥ ΑΧΩΡΗΤΟΥ.
Η ΜΙΚΡΑ ΔΕΗΣΙΣ
Ένα ακόμα σημαντικό ψηφιδωτό είναι η παράσταση της λεγόμενης Μικρής Δέησης (στην πραγματικότητα πρόκειται για μια μεγάλη ψηφιδωτή παράσταση, αλλά έλαβε την ονομασία Μικρά Δέησις διότι παρουσιάζεται δεξιά του Χριστού μόνον η Κυρία Θεοτόκος δεομένη, ενώ απουσιάζει ο Τίμιος Πρόδρομος, που σε όλους τους άλλους τύπους Δέησης αναπαρίσταται στα αριστερά του Χριστού).
Δίπλα στη Θεομήτορα παριστάνεται ο Ισαάκιος Κομνηνός δεόμενος γονατιστός (μόνο το κεφάλι και ο ώμος σώζονται), ενώ κοντά στον Κύριο, σε στάση προσκύνησης, αναπαρίσταται η θυγατέρα του Μιχαήλ Παλαιολόγου Μαρία, ως Μελανία Μοναχή.
ΟΙ ΕΜΨΥΧΩΤΙΚΕΣ ΛΙΤΑΝΕΙΕΣ ΚΑΙ Η ΑΝΙΕΡΗ ΕΙΣΒΟΛΗ
Στην Κωνσταντινούπολη στα χρόνια των αοιδίμων Χριστιανών αυτοκρατόρων ετελούντο δύο επίσημες λιτανείες κατ’ έτος: Η μία την 28η Ιουλίου, με την έξοδο του Σταυρού από τα ανάκτορα. Γινόταν περιφορά σε όλες τις εκκλησίες, τους δρόμους, τις πλατείες και τις γειτονιές της Πόλης, μέχρι την επιστροφή του στο παλάτι την 14η Αυγούστου.
Το αίτημα της Λιτανείας αυτής, ήταν η προστασία του λαού από τα λοιμώδη νοσήματα. Η δεύτερη λιτανεία γινόταν με την περιφορά τής εικόνας της Παναγίας της Οδηγήτριας, η εικονογράφηση της οποίας αποδίδεται στον Ευαγγελιστή Λουκά.
Σε καιρούς πολιορκίας (και η Βασιλεύουσα στα 1100 χρόνια της ιστορίας της γνώρισε 17 πολιορκίες) την περιέφεραν στα τείχη προς βοήθεια και εμψύχωση των υπερασπιστών και του λαού. Η εικόνα αυτή έμενε στο Ιερόν Παλάτιον καθ’ όλη τη διάρκεια της Μεγάλης Τεσσαρακοστής.
Τη Δευτέρα της Διακαινησίμου ο αυτοκράτορας και η Σύγκλητος την προέπεμπαν «μέχρι καὶ τῶν Ὑψηλῶν ἐκτός». Μετά το πέρας της Λιτανείας, την κατέθεταν στην σεβάσμια μονή της Χώρας εἰς κοινὴν ἁπάντων προσκύνησιν. Κατά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης, οι Οθωμανοί εισέβαλαν στη Μονή της Χώρας, την λεηλάτησαν και άρπαξαν την εικόνα της Οδηγήτριας και την κατατεμάχισαν.
Μισό περίπου αιώνα μετά την Άλωση, όταν σουλτάνος ήταν ο Βαγιαζήτ Β΄, με εντολή του μεγάλου βεζύρη η ιστορική Μονή μετατράπηκε σε τζαμί, με την ονομασία Kariye Çamii. Οι κατακτητές κάλυψαν τα ψηφιδωτά και τις τοιχογραφίες με παχύ στρώμα κονιάματος. Το γεγονός αυτό, καθώς και οι συχνοί σεισμοί που γίνονται στην περιοχή, είχαν ως αποτέλεσμα να καταστραφεί το μεγαλύτερο μέρος της αρχικής διακόσμησης.
ΜΟΥΣΕΙΟ
Το 1948, το Αμερικανικό Βυζαντινό Ινστιτούτο με πρωτοβουλία των ερευνητών Thomas Whittemore και Paul A. Underwood, ξεκίνησε το πρόγραμμα αναστήλωσης του μνημείου, το οποίο έπαψε από τότε να λειτουργεί ως τέμενος και από το 1958 άρχισε να λειτουργεί ως μουσείο. Το 2019, κατόπιν αποφάσεως του τουρκικού Ανώτατου Δικαστηρίου και την έκδοση ΦΕΚ στις 21 Αυγούστου, η Μονή της Χώρας μετατρέπεται και πάλι σε τζαμί, ακολουθώντας τη μοίρα της Αγίας Σοφίας: Ὁ Θεός, ἤλθοσαν ἔθνη εἰς τὴν κληρονομίαν σου, ἐμίαναν τὸν ναὸν τὸν ἅγιόν σου…
Η νοητή άμπελος που φύτεψε η πανσθενουργός δεξιά του Χριστού, της Χώρας των Ζώντων, έμεινε ξέφραγη, έρμαιο στις διαθέσεις των δοκούντων ἄρχειν τῶν ἐθνῶν και, κατά το ψαλμικό λόγιο, τρυγῶσιν αὐτὴν πάντες οἱ παραπορευόμενοι τὴν ὁδόν, ἐλυμήνατο αὐτὴν ὗς ἐκ δρυμοῦ, καὶ μονιὸς ἄγριος κατενεμήσατο αὐτήν. Ωστόσο, ο Παπαδιαμάντης στο διήγημα Βαρδιάνος εἰς τὰ Σπόρκα, υπενθυμίζει ότι «…ὁ Χριστὸς ὁμιλεῖ περί τινος μελλούσης ἡμέρας, ὅτε θὰ ἔλθῃ ὁ Κύριος τοῦ Ἀμπελῶνος».
ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΣΤΟΝ ΝΑΡΘΗΚΑ ΤΟΥ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙΟΥ
Το εικονογραφικό πρόγραμμα του παρεκκλησίου, όπως και του νάρθηκα του καθολικού, χωρίζεται στους κύκλους του βίου του Χριστού και της Παναγίας. Εντούτοις, τα θέματα που δεσπόζουν είναι εσχατολογικά και σωτηριολογικά: στον ανατολικό τρούλο εικονίζεται η Δευτέρα Παρουσία, ενώ στην κόγχη της αψίδας του Ιερού Βήματος αναπαρίσταται η εἰς Ἅδου Κάθοδος, κατ’ ουσίαν η Ορθόδοξη εικονογράφηση της Αναστάσεως, μία από τις ωραιότερες και θεολογικότερες εικόνες της Ορθόδοξης εικονογραφίας: Ο Χριστός, πάνω στα συντρίμμια των πυλών του Άδη που κείτεται αλυσοδεμένος κάτω από αυτές, τραβά με τα χέρια Του τον Αδάμ και την Εύα, εκατέρωθεν των οποίων στέκει αναστημένος όλος ο χορός των Δικαίων, με προεξάρχουσες τις μορφές του Τιμίου Προδρόμου (που δείχνει στους πρώην δεσμίους του Άδη τον Αμνό του Θεού, όπως έκανε και στο επίγειο κήρυγμά του) και τον Άβελ, τον πρώτο δίκαιο που σκοτώθηκε μετά την πτώση των Πρωτοπλάστων.