Στο β΄ διεθνές επιστημονικό συνέδριο του περιοδικού Θεολογία που πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη, από τις 29 Σεπτεμβρίου μέχρι την 1η Οκτωβρίου, συμμετείχε η Δήμητρα Κούκουρα, Ομότιμη Καθηγήτρια Ομιλητικής του Τμήματος Θεολογίας του ΑΠΘ.
Η κ. Κούκουρα ανάγνωσε την εισήγησή της με τίτλο «Κήρυκας Μηχανή-Μηχανή Κήρυκας. Η χρήση της Τεχνητής Νοημοσύνης στο πεδίο της Ομιλητικής».
Όπως τόνισε χαρακτηριστικά, είναι διάχυτη η αίσθηση ότι στους ορθόδοξους ναούς ακούγονται κηρύγματα παράγωγα της τεχνητής νοημοσύνης. Ο κήρυκάς τους, εντούτοις, οφείλει να θυμάται τις ευχές της χειροτονίας του. Η ομιλητική διαδικασία, η αποστολή του κήρυκα, το περιεχόμενο και ο στόχος του μηνύματός του αναφέρονται με συνταρακτικό τρόπο στις ευχές της Εκκλησίας. Στον προβληματισμό για τη σχέση «κήρυκα μηχανής – μηχανής κήρυκα» η ευχή της εις πρεσβύτερον χειροτονίας δίνει μία αφοπλιστική απάντηση:
«Αὐτός, Κύριε, καὶ τοῦτον, … πλήρωσον τῆς τοῦ Ἁγίου σου Πνεύματος δωρεᾶς· ἵνα γένηται ἄξιος… κηρύσσειν τὸ Εὐαγγέλιον τῆς βασιλείας σου, ἱερουργεῖν τὸν λόγον τῆς ἀληθείας σου..» Το κήρυγμα, λοιπόν, του Ευαγγελίου προϋποθέτει τη δωρεά του Αγίου Πνεύματος και το περιεχόμενό του έχει προσανατολισμό τη βασιλεία των ουρανών. Τέλος η ομιλητική διαδικασία αποτελεί ιερουργία του λόγου της αληθείας. Ουδαμώς αριθμητική «μηχανουργία» αποθηκευμένων δεδομένων (data)!
Σημείωσε δε ότι συχνά, κηρύγματα που ακούγονται στους ναούς ή μεταφέρονται με το διαδίκτυο είναι αποθαρρυντικά έως και απογοητευτικά. Η ακουστική αυτή εικόνα οδηγεί στη σκέψη: καλύτερα η σιωπή παρά ένα αδόκιμο κήρυγμα. Εντούτοις, η λύση δεν είναι η ράθυμη σιωπή, αλλά η συνειδητή προσπάθεια για βελτίωση.
Στη θεία λατρεία διδάσκουν τα δρώμενα οι αγιογραφίες, η ναοδομία, η ψαλμωδία, οι ύμνοι-στο μέτρο πάντα της γλωσσικής πρόσβασης στο περιεχόμενό τους. Παρά ταύτα, η μαθητεία των εθνών και των βαπτισμένων αδιάφορων χριστιανών, το κάλεσμα στη μετάνοια και στην είσοδο στη βασιλεία των ουρανών είναι άθλημα των κηρύκων του ευαγγελίου, στους οποίους πάντα ευρίσκεται δίπλα ο Χριστός, «ἕως τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνος».
Διαβάστε την εισήγηση της κ. Δήμητρας Κούκουρα, Ομότιμης Καθηγήτριας Ομιλητικής του Τμήματος Θεολογίας Α.Π.Θ.
Η τεχνητή νοημοσύνη σχετίζεται με την ανθρώπινη επιθυμία να κατασκευάσει μία ευφυή ή νοήμονα μηχανή με τα αντίστοιχα ανθρώπινα γνωρίσματα. Η σημερινή συνεχής τελειοποίησή της προσφέρει ασύλληπτες υπηρεσίες. Εντούτοις η λέξη «υπηρεσία» στην ελληνική, άλλοτε σημαίνει την εθελοντική ή αμειβόμενη παροχή έργου και άλλοτε τη δουλική υποταγή. Η ανησυχία για τη σχέση ανθρώπου και μηχανής, αφέντη και δούλου, είναι έντονη, καθώς η ζωή του ανθρώπου βαθμιαία μεταλλάσσεται από φυσική σε τεχνητή. Η νηφάλια απάντηση είναι και η αυτονόητη. Πρόκειται για ένα άβουλο εργαλείο, που η χρήση του εξαρτάται από τους επιστήμονες, από τους χρηματοδότες των ερευνών και τελικά από τους χρήστες. Εν κατακλείδι: «Οι ευφυείς μηχανές χρειάζονται τον άνθρωπο για να μάθουν να δρουν ανθρώπινα».
To Chat (φιλική συνομιλία) GPT (Generative – παραγωγικός, Pretrained- προ εκπαιδευμένος Transformer- μετασχηματιστής) είναι ένας τύπος /μοντέλο αλγοριθμικής τεχνητής νοημοσύνης, που παράγει εκθέσεις, άρθρα, περιλήψεις κειμένων, ερευνητικές εργασίες, καθώς έχει εκ των προτέρων εκπαιδευτεί σε τεράστιο όγκο δεδομένων με κείμενα από το διαδίκτυο. Κατανοεί και παράγει ανθρώπινη γλώσσα με φυσικό τρόπο, συζητεί, απαντά σε ερωτήσεις, διορθώνει, συντάσσει και μεταφράζει κείμενα. Συνομιλεί με τους χρήστες σε φυσική γλώσσα με γραπτό κείμενο ή τεχνητή φωνή, σύμφωνα με το chatbot (chatterie + (ro)bot), ένα πρόγραμμα υπολογιστών, σχεδιασμένο να προσομοιώνει την ανθρώπινη γραπτή ή προφορική συνομιλία.
Η απαρίθμηση των εκπληκτικών δυνατοτήτων της συγκεκριμένης εφαρμογής εξηγεί την ευρύτατη χρήση της σε πολλά πεδία και ειδικότερα στην εκπαίδευση. Επιπλέον τα Μεγάλα Γλωσσικά Μοντέλα (LLMs – Large Language Models) με δισεκατομμύρια παραμέτρους, τα οποία εκπαιδεύονται σε εκτενή σύνολα ψηφιοποιημένων δεδομένων (όπως ιστοσελίδες, βιβλία, άρθρα), υπόσχονται μια ταχύτατη συμβολή στην εκπόνηση συνθετικών εργασιών.
Οι τεχνητοί νευρώνες, ένα άυλο υπολογιστικό κατασκεύασμα, αντλώντας γνώση από ανυπολόγιστους όγκους δεδομένων, γράφουν την έκθεση ενός μαθητή του δημοτικού, σχολιάζουν ένα σύγχρονο θέμα για ένα έφηβο μαθητή, ακόμη περισσότερο συντάσσουν μία μεταπτυχιακή ή διδακτορική διατριβή. Προφανώς και ένα κήρυγμα.
Το αποτέλεσμα είναι χρήσιμο για τον σκοπό των παραληπτών, ανησυχητικό, ωστόσο, για την πνευματική τους ανάπτυξη. Δεν αμφισβητείται η ταχύτατη και συνήθως ανέξοδη ανεύρεση ψηφιοποιημένων δυσπρόσιτων πηγών ή δαπανηρών συγγραμμάτων, οι μεταφράσεις κειμένων, με σχετικές πάντα επιφυλάξεις. Το πρόβλημα είναι το ποιητικό αίτιο του κειμένου και η διαδικασία της σύνθεσης. Ποιος ενεργεί την αξιολόγηση των πληροφοριών, την επιχειρηματολογία, την απόδειξη του ζητουμένου και ποιον εκφράζει το γλωσσικό ύφος του κειμένου. Τα «ετοιμοπαράδοτα» κείμενα είναι δελεαστικά, αλλά και απειλητικά για τις διανοητικές λειτουργίες των χρηστών.
Το σχολείο, σε όλες τις βαθμίδες, τους νευρώνες του εγκεφάλου των μαθητών οφείλει να αναπτύσσει: την κρίση τους, την ικανότητα να συγκρίνουν και να διακρίνουν την έννοια Α από τη Β και κατ’ επέκταση μία αληθή πληροφορία από μία ψευδή. Να αναπτύσσουν τη σκέψη τους, τη δημιουργική τους φαντασία και τη γλωσσική τους επάρκεια, σε τελική ανάλυση την ελευθερία τους. Είναι επίκαιρη η απορία του εθνικού ποιητή: «Μήγαρις έχω άλλο στο νου μου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα;». Και οι στοχαστές της λογοτεχνίας επισημαίνουν: «Το γλωσσικό ύφος είναι αποκλειστικό χαρακτηριστικό του κάθε συγγραφέα και ταυτίζεται απόλυτα με την ίδια του την ύπαρξη (Le style c’est l’homme même). (Buffon).
Βεβαίως, πολύ πριν από την επέλαση των αλγοριθμικών συγγραφέων, η πνευματική ραστώνη και η ακαδημαϊκή ανεντιμότητα έχουν εκδηλωθεί με τη λογοκλοπή (plagiarism- πλαγία οδός) συγγραμμάτων και με την αμειβόμενη δράση «λογογράφων» πάσης φύσεως εργασιών. Είναι πιθανόν τώρα και οι ίδιοι, ευφυώς, να προσφεύγουν στην τεχνητή ευφυΐα, για να τους ετοιμάσει την «παραγγελία». Το αποτέλεσμα είναι η αφυΐα των αποδεκτών και ένα πόνημα ακαθορίστων συντακτών, χωρίς τη σφραγίδα του προσωπικού τους πνευματικού καμάτου.
Πανθομολογουμένως η τεχνητή νοημοσύνη «έχει έρθει για να μείνει στη ζωή των ανθρώπων» και θα παραμένει εργαλείο εξαρτώμενο από τον χειριστή άνθρωπο -όσο ο σκεπτόμενος άνθρωπος δεν θα έχει καταστεί είδος προς εξαφάνισιν!
Ομοίως, το πεδίο της Ομιλητικής επηρεάζεται από τις εφαρμογές της τεχνητής νοημοσύνης. Εξειδικευμένες μελέτες δεν έχουν αναρτηθεί στο διαδίκτυο, όμως ορισμένες εμπειρικές μαρτυρίες από κήρυκες προτεσταντικών παραδόσεων είναι εντυπωσιακές. Σταχυολογήσαμε τις εξής.
Στο ενημερωτικό δελτίο China Christian Daily, μαζί με τον μαζικό ενθουσιασμό εκατομμυρίων Κινέζων για την εφαρμογή Deep Seek, κινεζική παραλλαγή του ChatGPT, αναφέρονται οι αντιδράσεις μιας γυναίκας, υπεύθυνης χριστιανικής κοινότητας στη βόρεια Κίνα. Η ίδια αναζήτησε στη μηχανή ένα συγκεκριμένο κήρυγμα και σε ελάχιστα λεπτά έμεινε άναυδη από τη δομή και το περιεχόμενό που είδε στην οθόνη της. Μία άλλη φορά επεδίωξε μερικά μόνον σημεία, για να τα εντάξει στη δική της ομιλία.
Όταν την εκφώνησε, τα εμβόλιμα κείμενα τής έμοιαζαν σκληρά, άκαμπτα, μια ξηρή απαρίθμηση δομημένων σημείων χωρίς ζωντάνια. Η εμπειρία αυτή ενίσχυσε την πεποίθησή της ότι «η Τεχνητή Νοημοσύνη δεν μπορεί να αντικαταστήσει την προσωπική προετοιμασία του κήρυκα. Ένα αληθινό κήρυγμα είναι προϊόν προσευχής και της παρουσίας του Αγίου Πνεύματος που αντικατοπτρίζει το μεγαλείο του Θεού και οικοδομεί τη ζωή των ανθρώπων».
Ανατολικά της Κίνας πέραν του Ειρηνικού στο Βανκούβερ ένας αξιόλογος πάστορας, σε συνέντευξή του στο περιοδικό «The Gospel Coalition – Canada edition) τονίζει: με ελάχιστες ερωτήσεις (prompts) παράγονται οι γενικές γραμμές ενός κηρύγματος, ανακεφαλαιώνονται υπομνήματα, παρατίθενται παράλληλα βιβλικά χωρία, προτείνονται εφαρμογές και παραδείγματα. Πρόκειται για δώρο και πρόκληση. Το ερώτημα συνεπώς δεν είναι αν η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να χρησιμοποιηθεί, αλλά αν αρμόζει.
Επικαλούμενος τη Ρητορική του Αριστοτέλη και τα τρία μέσα πειθούς, τον λόγο (τη λογική επιχειρηματολογία), το πάθος (τη συναισθηματική απήχηση) και το ήθος (την αξιοπιστία του ομιλητή), συνδέει την Τεχνητή Νοημοσύνη με τον λόγο. Παρά ταύτα, επισημαίνει ότι «ένα κήρυγμα δεν αποτελεί παράθεση πληροφοριών και οδηγιών, αλλά δράση πνευματική. Σε ένα αληθινό τόπο και χρόνο ο Θεός συναντά τους αληθινούς ανθρώπους, διαμέσου ενός αληθινού κήρυκα με την ενέργεια του Αγίου Πνεύματος, «κατοπτρίζοντας την δόξα του Κυρίου» (Β΄ Κορ. 3:18. Το τεχνητό κείμενο οργανώνει τις σκέψεις, αλλά δεν προσλαμβάνει το λυτρωτικό μήνυμα της Αγίας Γραφής, επειδή δεν γνωρίζει τον Λυτρωτή, διότι « όσα ετοίμασε ο Θεός για χάρη των ανθρώπων το εκ Θεού πνεύμα τα καθιστά γνωστά» (Α΄ Κορ 2:10-12).
Το αριστοτελικό πάθος, συνεχίζει, είναι παντελώς ασύμβατο με τον αλγοριθμικό συντάκτη. Ο κήρυκας μεταφέρει το ευαγγγέλιον της σωτηρίας, με ποιμαντική ζέση, συναισθηματική διάκριση και αγιοπνευματική εγρήγορση. Η συγκίνηση, η χαρά, η παραμυθία, η θεραπεία των πληγών, η κατανόηση των αντιδράσεων του εκκλησιάσματος δεν χωρούν στις μαθηματικές πράξεις, ενώ, όπως δηλώνει, ο παραγόμενος προφορικός λόγος είναι άψυχος και παγερός.
Σημειώνουμε στο σημείο όσα αναφέρονται για έναν ηθοποιό, ο οποίος στη διάρκεια ακρόασης (audition) ενώπιον του περιώνυμου σκηνοθέτη Stanislavski στη Μόσχα, έπρεπε να προσαρμόζει τη φωνή του ανάλογα με διαφορετικά συναισθήματά, εκφωνώντας τη φράση segodnja vecerom (απόψε το βράδυ). Οι ακροατές και το ανάλογο μηχάνημα της εποχής κατέγραψαν 40 διαφορετικές διαδοχικές φωνητικές εκφράσεις, στο πλαίσιο της συναισθηματικής λειτουργίας της γλώσσας, που αναφέρεται σε κάθε ομιλητή. (Roman Jacobson).
Το ήθος αναφέρεται στο κύρος του ομιλητή να πείσει τους ακροατές του να ακολουθήσουν το μήνυμά του. Γεγονός αλλότριο, όπως υπογραμμίζει, για μία ακολουθία αλγορίθμων. Ο Απ. Παύλος είναι σαφής: (Α΄Θεσσ. 1:5): «ὅτι τὸ εὐαγγέλιον ἡμῶν οὐκ ἐγενήθη εἰς ὑμᾶς ἐν λόγῳ μόνον, ἀλλὰ καὶ ἐν δυνάμει καὶ ἐν Πνεύματι Ἁγίῳ καὶ ἐν πληροφορίᾳ πολλῇ…». Το ήθος του κηρύγματος αναφέρεται στην ένωση του ιεροκήρυκα με τον Χριστό, η οποία ούτε μεταφορτώνεται (downloaded) ούτε ανατίθεται (delegated) σε κάποιον άλλο. Η συνέντευξη του πάστορα καταλήγει στην επωδό: « η Τεχνητή Νοημοσύνη είναι εργαλείο και όχι δάσκαλος.»
Η διαδικτυακή μας έρευνα δεν εντόπισε ανάλογες εμπειρίες ή σχόλια ορθοδόξων ιεροκηρύκων, παρά μόνο ένα κήρυγμα με δηλωμένη την τεχνητή προέλευσή του. Το περιεχόμενό του θύμιζε απαρίθμηση των ιδιοτήτων ενός φαρμάκου και τις εσώκλειστες στο κουτί οδηγίες για τη χρήση του. Ο κήρυκας το διάβαζε από το κινητό τηλέφωνο με ενθουσιώδη τόνο, μάλλον υποδηλώνοντας την ικανοποίηση για τον δικό του εκσυγχρονισμό. Στο τέλος κάλεσε το εκκλησίασμα να αξιολογήσει το περιεχόμενο και όλοι να ευχηθούν για την αποτροπή της ολικής διείσδυσης της τεχνητής νοημοσύνης στη ζωή των ανθρώπων.
Είναι διάχυτη η αίσθηση ότι στους ορθόδοξους ναούς ακούγονται κηρύγματα παράγωγα της τεχνητής νοημοσύνης. Ο κήρυκάς τους, εντούτοις, οφείλει να θυμάται τις ευχές της χειροτονίας του. Η ομιλητική διαδικασία, η αποστολή του κήρυκα, το περιεχόμενο και ο στόχος του μηνύματός του αναφέρονται με συνταρακτικό τρόπο στις ευχές της Εκκλησίας. Στον προβληματισμό για τη σχέση «κήρυκα μηχανής – μηχανής κήρυκα» η ευχή της εις πρεσβύτερον χειροτονίας δίνει μία αφοπλιστική απάντηση:
«Αὐτός, Κύριε, καὶ τοῦτον, … πλήρωσον τῆς τοῦ Ἁγίου σου Πνεύματος δωρεᾶς· ἵνα γένηται ἄξιος… κηρύσσειν τὸ Εὐαγγέλιον τῆς βασιλείας σου, ἱερουργεῖν τὸν λόγον τῆς ἀληθείας σου..» Το κήρυγμα, λοιπόν, του Ευαγγελίου προϋποθέτει τη δωρεά του Αγίου Πνεύματος και το περιεχόμενό του έχει προσανατολισμό τη βασιλεία των ουρανών. Τέλος η ομιλητική διαδικασία αποτελεί ιερουργία του λόγου της αληθείας. Ουδαμώς αριθμητική «μηχανουργία» αποθηκευμένων δεδομένων (data)!
Ο Επίσκοπος υπεισέρχεται τον «ευαγγελικόν ζυγόν», -όχι τη δουλεία στη μηχανή-, για να κηρύξει τη χαρμόσυνη είδηση της σωτηρίας και να είναι «φωστήρας μέσα στον κόσμο», «μιμητής του αληθούς ποιμένος», «αθλητής του ευαγγελίου». Αναμφίβολα αυτό το άψυχο καταπληκτικό δαιδαλώδες σύνολο των μαθηματικών υπολογισμών εξελίσσεται διαρκώς σε πληρέστερο μιμητή του ανθρώπινου εγκεφάλου. Δεν μπορεί, όμως, ποτέ να γίνει μιμητής του Θεανθρώπου Χριστού.
Η ευχή προ των αναγνωσμάτων στη θεία λειτουργία δίνει εξίσου καίριες απαντήσεις: «Ἔλλαμψον ἐν ταῖς καρδίαις ἡμῶν, φιλάνθρωπε Δέσποτα, τό τῆς σῆς θεογνωσίας ἀκήρατον φῶς καί τούς τῆς διανοίας ἡμῶν διάνοιξον ὀφθαλμούς εἰς τήν τῶν εὐαγγελικῶν σου κηρυγμάτων κατανόησιν. .. Σύ γάρ εἶ ὁ φωτισμός τῶν ψυχῶν καί τῶν σωμάτων ἡμῶν…. Ἀμήν».
Το ζητούμενο είναι η κατανόηση των ευαγγελικών κηρυγμάτων, η οποία πρωτίστως προϋποθέτει θείο φωτισμό. Το φως της θεογνωσίας είναι δώρο της φιλανθρωπίας του Θεού. Οι δέκτες του είναι η καρδία και η διάνοια ( ο νους, η νοημοσύνη) του ανθρώπου, απ΄ όπου προσλαμβάνονται για να καταυγάσουν όλη την ύπαρξή του. Πώς κανείς να διανοηθεί ένα Chatbot να εκζητεί τη χάρη του Αγίου Πνεύματος, για να παραγάγει ένα κήρυγμα;
Ο φωτισμός του Αγίου Πνεύματος είναι δεδομένος. Για να καρποφορήσουν, όμως, οι δωρεές του χρειάζεται η ανθρώπινη συνέργεια. Αυτό σημαίνει προσευχή, μελέτη της Γραφής και της πατερικής σκέψης, εγρήγορση για τους προβληματισμούς της κοινωνίας, συμμετοχή στις αγωνίες των ανθρώπων και βεβαίως δια βίου επιμόρφωση.
Συχνά, κηρύγματα που ακούγονται στους ναούς ή μεταφέρονται με το διαδίκτυο είναι αποθαρρυντικά έως και απογοητευτικά. Η ακουστική αυτή εικόνα οδηγεί στη σκέψη: καλύτερα η σιωπή παρά ένα αδόκιμο κήρυγμα. Εντούτοις, η λύση δεν είναι η ράθυμη σιωπή, αλλά η συνειδητή προσπάθεια για βελτίωση.
Στη θεία λατρεία διδάσκουν τα δρώμενα οι αγιογραφίες, η ναοδομία, η ψαλμωδία, οι ύμνοι-στο μέτρο πάντα της γλωσσικής πρόσβασης στο περιεχόμενό τους. Παρά ταύτα, η μαθητεία των εθνών και των βαπτισμένων αδιάφορων χριστιανών, το κάλεσμα στη μετάνοια και στην είσοδο στη βασιλεία των ουρανών είναι άθλημα των κηρύκων του ευαγγελίου, στους οποίους πάντα ευρίσκεται δίπλα ο Χριστός, «ἕως τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνος».
Αλλά, «για να γυρίσει ο ήλιος θέλει δουλειά πολλή».
